Rond het Place de la Bastille, in het centrum van Parijs, hebben zich deze zondag duizenden mensen verzameld voor een betoging tegen de Franse regering van president François Hollande. De organisatoren reppen van niet minder dan 160.000 betogers, de politie houdt het op 17.000. Een enigszins verschillende inschatting, maar het maakt de woede er niet meer of minder om.

Achter de betoging op deze Dag van de Woede zit een bont spectrum aan organisaties: veel Frans-nationalistische clubs, maar ook conservatief rooms-katholieke bewegingen en actiegroepen met klinkende namen zoals ”Hollande heeft me gedood” en ”Links gaat me doden”. Wat hen bindt is de oppositie tegen de socialistische regering.

De socialistische president Hollande blijkt deze dag echter niet het enige object van woede te zijn. Een dag na de betoging verschijnt er een filmpje op YouTube, gemaakt vanuit een hotelkamer. De beelden tonen een grote groep betogers die langdurig anti-Joodse slogans roepen. Alsof de klok zeventig jaar is teruggezet. Ze vragen zich luid schreeuwend af of de president niet aan de leiband van de Joden loopt. „Jood, hoepel op”, roepen ze.

Quenelle

De betoging was niet de eerste antisemitische oprisping de afgelopen maanden in Frankrijk. Het incident vindt plaats als het vuur van een zaak tegen een antisemitische cabaretier nog nasmeult. Dieudonné M’bala M’bala, een komiek van half-Franse, half-Kameroense komaf, relativeerde in zijn shows onder meer de gaskamers en introduceerde de quenelle: een omgekeerde Hitlergroet.

Dieudonné (zoals hij doorgaans zonder achternaam wordt aangeduid) en zijn aanhang beweren dat de quenelle slechts een gebaar tegen het establishment is. Op internet zijn echter tientallen foto’s te vinden van Dieudonnéfans die de quenelle op uiterst gevoelige plaatsen maken, zoals bij het Holocaustmonument in Berlijn, voor synagoges en voor deportatiemonumenten. Zijn bredere repertoire geeft ook geen reden tot gerustheid. Zo liet hij eerder al van zich horen met het liedje ”Shoah-nanas” (Shoah-chickies). Het leverde hem voor de zesde keer een veroordeling op voor aan antisemitisme gerelateerde zaken.

Dieudonné was al jaren omstreden in Frankrijk, maar in januari kwam de zaak op scherp te staan. Verschillende Franse steden besloten zijn optredens te verbieden: een maatregel die de volle steun kreeg van de regering in Parijs. De Franse minister van Binnenlandse Zaken, Manuel Valls, zei dat Dieudonné onderdeel was geworden van het „mechaniek van de haat.” „We tolereren geen antisemitisme, historisch revisionisme en racisme”, aldus Valls. Het hooggerechtshof achtte een verbod op die gronden vervolgens gerechtvaardigd.

In Nantes werden rijen wachtende theaterbezoekers naar huis gestuurd.

Weg uit Frankrijk

In een onderzoek van de Europese Unie, november vorig jaar, gaf ongeveer twee derde van de Franse Joden aan bang te zijn voor verbale of fysieke aanvallen in de komende twaalf maanden. Van de acht onderzochte landen kwam Frankrijk uit de bus als land waar Joden zich het onveiligst voelen. Na Frankrijk volgden, in afnemende mate, België, Hongarije, Duitsland, Letland, Italië, Zweden en het Verenigd Koninkrijk.

De angst van de Franse Joden blijkt ook niet zonder grond. Een ruime meerderheid van het totale aantal racistische aanvallen in Frankrijk in de laatste jaren was tegen Joden gericht. In 2012 waren er 614 antisemitische incidenten in Frankrijk, een stijging van 58 procent ten opzichte van 2011. Na een aanslag op een Joodse school in Toulouse, in 2012, nam het aantal incidenten sterk toe, en daarmee ook de angst.

Als gevolg daarvan besluiten steeds meer Joden Frankrijk te verlaten. In de laatste tien jaar nam de immigratie van Joden naar Israël over de hele linie af, behalve vanuit Frankrijk. In 2013 maakten 3720 Franse Joden ”aliyah” naar Israël, een toename van 63 procent ten opzichte van 2012. In Israël wonen momenteel naar schatting zo’n 150.000 Joden van Franse komaf.

„Het zijn niet alleen de Arabieren”, zei de naar Israël vertrokken Frans-Joodse David Merran in januari tegenover The Washington Post. „Het is de samenleving in Frankrijk. Net onder de oppervlakte, daar zit het.”

Geen paniek

De cijfers lijken voor zich te spreken, maar toch is er volgens de Frans-Joodse socioloog Michel Wieviorka geen reden voor een paniekstemming. „Ik betwijfel of je zonder meer kunt stellen dat het antisemitisme in Frankrijk toeneemt”, zegt hij telefonisch vanuit Parijs. „Ik denk wel dat er meer mogelijkheden zijn gekomen om antisemitische gevoelens te uiten, zoals via internet. En dat is zonder meer zorgelijk.” Wieviorka deed veel onderzoek naar het verschijnsel antisemitisme.

Van één, krachtig, antisemitisch blok in de Franse samenleving is geen sprake, onderstreept de hoogleraar. De aanhang van Dieudonné bestaat volgens hem uit vier „totaal verschillende” groepen.

Er is een kleine, ultranationalistische groep: „de extreem rechtse vleugel van het Front National.” Mijlenver daarvandaan staat een groep met wortels in de Maghreb, Noord-Afrika, die zich sterk identificeert met de Palestijnse zaak en de islam. Nog weer in een heel andere hoek bevinden zich immigranten uit zuidelijk Afrika, die vinden dat de Franse rol in het slavernijverleden vergeten wordt omdat de Holocaust alle aandacht opeist: een belangrijk thema van Dieudonné. Ten slotte is er nog een groep die zich radicaal tegen ‘het systeem’ keert en vindt dat alles gezegd moet kunnen worden.

„Deze grote variatie maakt het antisemitisme in Frankijk tamelijk ongrijpbaar en daarmee ook zwak”, zegt Wieviorka. „Ik zou daarom ook niet durven zeggen dat er nu ineens van een ernstig probleem sprake is.”

Lachen

Op de beslissing van minister Valls om een stokje te steken voor de activiteiten van Dieudonné kwam van meerdere kanten kritiek. De oud-leider van het extreem rechtse Front National, Jean-Marie Le Pen, betoogde dat de Franse regering met de actie tegen Dieudonné de vrijheid van meningsuiting aan banden legde. „De vrijheden van de Fransen staan met deze socialistische regering voortdurend onder druk”, foeterde hij in de Britse zakenkrant Financial Times. „We mogen niet eens meer lachen.”

Ook vanuit minder extremistische hoek kreeg hij bijval. Want mag de regering wel een ‘kunstenaar’ aan banden leggen? Waar eindigt dat? „Met censuur ga je geen ideeën te lijf”, schreef commentator Ivan Rioufol in de krant Le Figaro.

Wieviorka is het daar echter niet mee eens. Hij spreekt van een „vervuilde atmosfeer” in Frankrijk, waarin alles maar gezegd moet kunnen worden. „Opinies zijn vrij. Maar het gaat met antisemitisme niet om een opinie, maar om een misdaad. Dat lijken sommigen te vergeten”

De Frans-Joodse filosoof en schrijver Bernard-Henri Lévy liet zich in de krant Le Parisien in soortgelijke bewoordingen uit. „Ik snap niet waarom iemand daar zelfs maar over wil debatteren”, zei hij over het verbod van Valls. „De shows van Dieudonné zijn geen shows, maar ontmoetingen. Ontmoetingen met sprekers die de Holocaust ontkennen, haat tegen Joden prediken en misdaden tegen de mensheid goedpraten– allemaal zaken die de Franse wet verbiedt.”

Lévy toonde zich in een interview intussen uiterst bezorgd over de situatie van de Joden in zijn land. „Ik ben bang dat de situatie rond antisemitisme er niet beter op wordt”, gaf hij aan. „Het schokt mij dat meer en meer jonge Joden zich afvragen of ze nog welkom zijn in een land dat het brengen van de nazigroet voor het deportatiemonument bij de Joodse school in Toulouse tolereert. We moeten deze spiraal van haat doorbreken.”

Joden in Frankrijk

In Frankrijk leven tussen de 500.000 en de 600.000 Joden. De meeste Joden wonen in de stedelijke gebieden van Parijs, Marseille, Toulouse, Lyon en Straatsburg.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is een kwart van de toenmalige Joodse bevolking om het leven gebracht. Desondanks woont in Frankrijk momenteel de grootste Joodse gemeenschap in Europa en de derde van de wereld.

Lees in Digibron

Jaloezie als bakermat van antisemitisme, Reformatorisch Dagblad (28 juli 2008)