Oogsten mislukken als het een paar weken droog is. Waarom doet het waterrijke Uganda nauwelijks aan irrigatie?

Het is goed toeven langs de oevers van het Victoriameer, het grootste zoetwatermeer van Afrika. Een koele bries strijkt zachtjes landinwaarts. Een halve kilometer verderop ligt het maïsveld van boer Ian Musoke. De maïsoogst ziet er veelbelovend uit, maar toen het vorig jaar een tijdje droog was, verschroeide de zon zijn oogst.

„Ik heb er het geld niet voor om water vanuit het meer naar mijn land te krijgen”, klaagt hij. Musoke is een typisch voorbeeld van een Ugandese keuterboer die bij lange na geen gebruikmaakt van de mogelijkheden die zijn land hem biedt.

Uganda presenteert zichzelf wereldwijd als toeristenbestemming met de slogan ”Gifted by Nature” (gezegend door de natuur). In veel gevallen gaat die slogan inderdaad op. Uganda is prachtig groen, heeft mooie rivieren, meren en watervallen. Maar als het een maand droog is, mislukt de oogst. Boeren lijden massaal onnodig verlies. Jaar in, jaar uit.

Uganda heeft 15 grote meren en wordt doorkliefd door 120 grotere en kleinere rivieren. Wie op de kaart kijkt, ziet dat bijna alle gebieden in Uganda de beschikking hebben over water. In bijna heel Uganda kom je na een klein beetje graven al water tegen. Toch doet volgens de statistieken van de FAO, de Voedsel- en Landbouworganisatie van de VN, slechts 0,1 procent van de boeren aan irrigatie.

Hoewel hij vlak naast een meer woont, wacht boer Musoke nog steeds op regen voordat hij gaat zaaien. En als de regen tijdens het groeiseizoen te vroeg stopt, bidt hij om neerslag. Musoke, en met hem al die andere boeren in Uganda, is het slachtoffer van wat de wet van de remmende voorsprong wordt genoemd. De regenval is weliswaar onbetrouwbaar maar er valt jaarlijks toch nog voldoende om van te leven.

Musoke oogst jaarlijks genoeg voor hem en zijn gezin om van te leven. Soms is de oogst erg voorspoedig en dan verdient hij geld dat nodig is voor scholing van zijn kinderen. Musoke is tevreden met zijn magere bestaan, dus waarom zou hij investeren en harder werken? De regen waarmee het vruchtbare Uganda gezegend is, stimuleert de boerenstand niet om te groeien. Sterker nog, grote delen van het land worden niet agrarisch benut.

Aggrey Bagiire, voormalig onderminister voor Landbouw en nu voorzitter van de landelijke landbouworganisatie, zegt dat alleen een revolutionaire gedragsverandering boeren ertoe kan brengen over te stappen op irrigatie. „We worden onvoldoende uitgedaagd. In Uganda hoef je maar een maïskorrel te laten vallen om enkele maanden later een hele kolf in je handen te hebben. Zelfs als je niet werkt, heb je te eten. Want dan slenter je elke dag rond etenstijd naar een ander familielid of kennis en dan krijg je een bord voor je neus. We zijn zo gezegend door de natuur dat we er arm van worden. We denken niet verder dan de twee jaarlijkse regenperiodes. We maken geen gebruik van het water dat links en rechts langs ons boerenland stroomt.”

Een voorbeeld daarvan is de Nijl, die nota bene in Uganda ontspringt. Het water stroomt ongebruikt door Uganda en Sudan naar Egypte. Bagiire zegt gelaten dat Egypte meer fruit en groente produceert dan Uganda, terwijl dat land uitsluitend de Nijl heeft als eenvoudige zoetwaterbron.

Egypte krijgt jaarlijks tussen de 200 en 300 millimeter regen, terwijl Uganda 1500 tot 2500 millimeter regen krijgt. Van dat regenwater laat Uganda 95 procent ongebruikt in de grond zakken of verdampen. Als daarvan een deel zou worden opgevangen, kan het worden gebruikt in de droge maanden van december tot en met februari en van juni tot en met augustus.

Zelfs in het uiterst droge en door oorlog geteisterde Somalië (100 millimeter regen per jaar) wordt het water van de rivier Shabelle zo uitbundig benut dat er relatief meer wordt geproduceerd dan in Uganda. En dat terwijl de Shabelle een modderstroom is in vergelijking met een van de tien grote rivieren die dromerig door het groene Uganda kronkelen.

Uganda is de grootste leverancier van de VN-vredesmacht die toeziet op vrede in Somalië. Commandant Andrew Gutti heeft dan ook met eigen ogen kunnen zien hoe Somalische boeren maximaal gebruikmaken van het ‘modderstroompje’ Shabelle. „Het klimaat rondom de Shabelle is net zo droog als bij ons in Uganda de provincie Karamoja, het droogste gedeelte van Uganda. Maar toch zijn er in Somalië boeren die groente en fruit exporteren, terwijl er in Karamoja jaarlijks mensen omkomen van de honger.”

Vanzelfsprekend zit de Ugandese regering niet stil. Er zijn plannen voor grootschalige irrigatie in Uganda. Dat zijn echter plannen op papier. In de praktijk gebeurt er niet zo veel, zegt manager Francis Byekwaso bij de landbouworganisatie NAADS van Uganda, tijdens een bijeenkomst over financiering van de landbouw die deze maand in Kampala werd gehouden: „Er is in Uganda een tendens om ons op mooie theorieën te richten in plaats van op de praktijk.”