De plaats van handeling was Gettysburg in Pennsylvania, waar 75.000 man troepen van de zuidelijke Confederatie onder leiding van generaal Robert Lee stuitten op 85.000 man van de noordelijke Unie onder leiding van generaal George Meade. De Amerikaanse burgeroorlog woedde al twee jaar en geen van beide partijen leek een militaire beslissing te kunnen afdwingen. Maar Gettysburg zou een keerpunt worden, samen met de noordelijke overwinning bij Vicksburg in Mississippi.

Drie dagen lang woedde de strijd bij Gettysburg, met wisselende kansen voor beide partijen. De eerste dag -1 juli- werd gekenmerkt door schermutselingen die onbeslist bleven. De tweede dag leken de confederalen („de rebellen” zoals Henry van Aernam hen in zijn brief noemt) aan de winnende hand, maar een bloedige strijd besliste de veldslag de derde en laatste dag in het voordeel van de noordelijke Unie. Het was een kostbare overwinning. De noordelijken verloren 23.000 man bij Gettysburg en de zuidelijken 25.000 man, eenderde van generaal Lees manschappen.

Lee trok zijn resterende eenheden de vierde juli terug en begon aan de aftocht. Hij verwachtte elk ogenblijk aangevallen te worden door Meades troepen, maar waarschijnlijk door het weer -plus de uitputting van veel van zijn manschappen- zag Meade af van een klopjacht op Lees troepen. „Een gemiste kans! Meade had Lees troepen kunnen verslaan of verspreiden, waardoor de zuidelijke Confederatie haar belangrijkste strijdmacht was kwijtgeraakt. Dat had de burgeroorlog mogelijk beëindigd en tienduizenden mensenlevens gespaard”, meent historicus Craig Symonds van de United States Naval Academy in Annapolis in de staat Maryland.

De noordelijke en zuidelijke eenheden begroeven hun slachtoffers in tijdelijke graven. De slachtoffers van de noordelijke Unie werden later opnieuw begraven op ”Cemetery Hill”, een massale begraafplaats die op 19 november 1863 werd ingewijd in aanwezigheid van president Abraham Lincoln. De zuidelijke confederalen haalden later de stoffelijke resten op van hun kameraden om hen in de zuidelijke staten een definitieve rustplaats te geven. „Door hun haastige aftocht werden veel graven van zuidelijke slachtoffers niet goed gemarkeerd, waardoor men de graven later niet meer kon terugvinden. Er liggen dus op tal van onbekende plaatsen hier rond Gettysburg nog tal van confederale militairen”, vertelt gids Patrick McCoy, die de driedaagse veldslag tot in alle details kent en die levendig doorgeeft tijdens een rondrit over het uitgebreide slagveld.

Hij vergelijkt de slag bij Gettysburg met Pearl Harbor in de Tweede Wereldoorlog. „Het was de bloedigste veldslag in de burgeroorlog, maar tegelijk een keerpunt. Het betekende samen met de overwinning bij Vicksburg het begin van het einde van de weerstand van de zuidelijke Confederatie, ook al duurde het nog twee jaar voordat het zuiden zich eindelijk gewonnen gaf”, aldus McCoy.

Behalve door de veldslag is Gettysburg ook beroemd gebleven door een ander feit, namelijk door de toespraak van Lincoln bij de inwijding van Cemetery Hill. Een rede die Lincoln volgens de overlevering op de achterkant van een envelop schreef in de trein op weg naar Gettysburg, waar hij de 18e november arriveerde.

De president bracht er de nacht door in het huis van advocaat David Wills, die op verzoek van Pennsylvania’s gouverneur Andrew Curtin de coördinatie op zich had genomen van de herbegrafenis van de noordelijke slachtoffers op Cemetery Hill. ’s Avonds in Wills’ huis corrigeerde Lincoln z’n rede, die hij in werkelijkheid niet in de trein op de achterkant van een envelop had gekrabbeld maar in Washington. Op de 19e november deze week precies 140 jaar geleden werd de plechtigheid op Cemetery Hill geopend met een twee uur durend relaas van de slag door Edward Everett, in zijn tijd een van de beroemdste en meest gevraagde sprekers.

Vervolgens was Lincoln aan de beurt, die niet twee uur maar slechts twee minuten nodig had voor zijn toespraak. De kranten schonken de volgende dag de meeste aandacht aan het relaas van Everett. Die schreef echter een kort briefje aan Lincoln waarin hij zijn bewondering uitsprak voor diens rede. „Ik wou dat ik mijzelf kon vleien met de gedachte dat ik in mijn relaas van twee uur zo dicht bij de essentie van onze zaak was gekomen als u in twee minuten”, aldus Everett. Lincolns rede werd al snel erkend als een kort maar krachtig oratorisch hoogtepunt, waarin de president de essentie van de burgeroorlog weergaf.

„Zevenentachtig jaar geleden creëerden onze voorvaderen een nieuwe natie in vrijheid, waarin iedereen gelijk is. Wij zijn nu in een grote strijd verwikkeld, een test of zo’n natie kan bestaan. Wij zijn hier gekomen om een deel van het slagveld te wijden als definitieve rustplaats van diegenen die hun leven hebben gegeven voor deze natie. Ons overlevenden geven zij de taak ervoor te zorgen dat hun offer niet vergeefs is geweest, dat deze natie -onder God- de bevrijding opnieuw beleeft en dat een bestuur van het volk, door het volk en voor het volk niet verdwijnt.”

Lincolns rede werd al snel wijd en zijd verspreid als kernachtige boodschap van wat het noorden beschouwde als hét doel van de burgeroorlog. De toespraak wordt ook vandaag nog gezien als een bijzonder moment in de Amerikaanse geschiedenis, waarin de essentie van een vrije democratie van gelijkwaardige burgers briljant wordt geformuleerd.