De toren was vroeger verbonden met een middeleeuwse laatgotische hallenkerk, de grootste van Zeeland, ongeveer zo groot als de Sint-Jan in ’s-Hertogenbosch. Hier heeft de bekende oudvader Godefridus Udemans gestaan. Dit kerkgebouw brandde in 1832 af.

Daarna werd er in neoclassicistische stijl een nieuwe kerk gebouwd, de Nieuwe Kerk. Deze staat los van de toren en valt op door de hoge trappen, de hooggeplaatste ramen, de gele daklijst en de zuilen bij de ingang. Het lijkt wel op een oude Griekse tempel.

„Men wilde een eigentijdse kerk bouwen die er als een tempel uitzag”, zegt Mar van der Veer, voorzitter van de Stichting Vrienden Nieuwe Kerk Zierikzee. „Door de trappen kwam men als het ware hoger in de godsdienst.” Van der Veer is in het dagelijks leven muziekdocent aan de Christelijke Scholengemeenschap Prins Maurits in Middelharnis; ’s zondags is hij organist van de Gasthuiskerk in zijn woonplaats.

Sinds 1971 is het imponerende kerkgebouw niet meer in gebruik voor de eredienst. Het raakte in verval. Opgeschoten jongens gooiden de ramen in. „In de kerk slingerden lege colaflesjes rond en in de orgelpijpen nestelden vogels”, aldus Van der Veer.

Het tij keerde toen de Stichting Oude Zeeuwse Kerken de kerk kocht en in de jaren 1978-1988 liet restaureren. De stichting organiseerde daarna onder meer tentoonstellingen, zangavonden en orgelconcerten, maar zag geen kans om het gebouw rendabel te exploiteren. Dat was voor de gemeente Schouwen-Duiveland in 2001 aanleiding om met nieuwe plannen te komen. De gemeente wilde het interieur volledig veranderen, er tribunes in plaatsen en er een bioscoop van maken.

Van der Veer schrok. „Het kan toch niet waar zijn dat alles wat aan de kerk herinnert moet verdwijnen.” Hij organiseerde het verzet tegen de nieuwe bestemming door het schrijven van columns, het aanbieden van duizenden handtekeningen aan het gemeentebestuur en het houden van een optocht van kinderen. Het gemeentebestuur zag daarop –vanwege onvoldoende draagvlak onder de bevolking– van de plannen af.

De initiatiefgroep voor het behoud van de Nieuwe Kerk werd omgezet in de Stichting Vrienden Nieuwe Kerk Zierikzee, die, samen met de Stichting Oude Zeeuwse Kerken, alles in het werk stelde om de kerk te behouden. Niet alleen zangavonden en orgelconcerten maar ook festivals moesten geld in het laatje brengen. „Het lukte redelijk, maar er was geen geld voor een noodzakelijke restauratie van het interieur. Stukken pleisterwerk stortten naar beneden, zodat er netten moesten worden opgehangen.”

De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bracht uitkomst en gaf 1,5 miljoen euro voor de grondige restauratie die in 2012 plaatsvond. „Daarna kwam er een anonieme gift binnen, waardoor de herinrichting mogelijk is gemaakt.” Van der Veer schat de hoogte van het niet openbaar gemaakte bedrag op bijna 1 miljoen euro.

Van dat geld wordt de kerk heringericht. De preekstoel, de meeste hoge banken (muurkramen, zeggen ze in Zierikzee), een gedeelte van de banken van de weeskinderen en het orgel blijven intact. Nieuw zijn een demontabel podium en een zogenaamde gallery (een keuken en toiletvoorzieningen).

„Als de herinrichting aan het eind van het jaar klaar is, zijn alle doelen van de stichting gehaald”, zegt Van der Veer. „We hebben er alles aan gedaan om het kerkelijke karakter van het gebouw te behouden en het toegankelijk te maken. Een droom is in vervulling gegaan.”

Grafstenen

Bij de restauratie van de Nieuwe Kerk kwamen diverse oude grafstenen tevoorschijn. Een aantal was bij de bouw van de Nieuwe Kerk doormidden gezaagd om als looppad in de kerk te kunnen dienen, aldus Mar van der Veer. Andere zijn –omgekeerd– gebruikt als stoepen voor de woningen in de omgeving van de Nieuwe Kerk.

De bijzonderste vondst is die van een zerk van een vooraanstaand echtpaar die dateert uit het laatste gedeelte van de vijftiende eeuw. Op de beschadigde steen staat de naam Antonys. Archivaris Huib Uil van de gemeente Schouwen-Duiveland heeft tot nu toe niet kunnen achterhalen aan wie de grafsteen toebehoorde. „Hij krijgt in ieder geval een prominente plek in de kerk,” zegt hij.