Yad Vashem in Jeruzalem bezit ’s werelds grootste archief over de massamoord op de Joden. Het archief telt 145 miljoen pagina’s, 420.000 foto’s en 110.000 getuigenissen van overlevenden. Elk jaar komen daar zo’n 3 tot 5 miljoen pagina’s bij en vorig jaar was de aanwinst zelfs 12 miljoen pagina’s.

Het archief bevindt zich op de westelijke helling van de Herzlberg in Jeruzalem. Dr. Haim Gertner vertelt in zijn kantoor dat Yad Vashem het centrale Israëlische en Joodse instituut is voor de herinnering van en de documentatie en het onderwijs over de Holocaust.

„We moeten eerst de basis leggen waarop de herinnering kan worden gebouwd”, zegt de hoofdarchivaris. „De nazi’s wilden niet alleen de Joden uitmoorden, maar ook de mogelijkheid om de gedachtenis aan hen te bewaren. Om het verhaal van de destructie te kunnen vertellen, dienen we vele stukjes van een grote puzzel te verzamelen. We hebben nog steeds grote zwarte gaten in onze herinnering. Ruim zestig jaar nadat we begonnen zijn, geloven we dat er nog tientallen miljoenen relevante documenten bestaan. Deze bieden ons de mogelijkheid het grote verhaal te vertellen – van de dorpen en steden, getto’s, kampen en de plaatsen waar mensen werden vermoord.”

Yad Vashem probeert onder meer de namen te achterhalen van de 6 miljoen Joodse slachtoffers van de Holocaust. Momenteel heeft het instituut 4,2 miljoen namen getraceerd. Het gaat om „zeer moeilijk” werk en Gertner weet niet zeker of het doel zal worden bereikt.

Toen de nazi’s Auschwitz verlieten, verbrandden ze het archief. Slechts een heel klein deel bleef bewaard. Zo ging dat op meer plaatsen. Momenteel heeft het instituut 4,2 miljoen namen verzameld. De directeur hoopt in de komende paar jaren dicht bij de 
5 miljoen te komen.

Gertner vertelt dat Yad Vashem tientallen teams over de hele wereld heeft (vooral in Oost-Europa) die documenten kopiëren. De archieven van de Sovjet-Unie gingen pas begin jaren negentig open. Een probleem bleek te zijn dat een dossier nooit aangaf of iemand een Jood was of in de Holocaust was omgekomen. Het dossier meldde slechts dat iemand in de oorlog was vermoord.

Nu, twintig jaar later, heeft een nieuwe generatie archivarissen en onderzoekers in en buiten de vroegere Sovjet-Unie methoden gevonden om het materiaal te vinden waar Yad Vashem naar zoekt. In de dossiers zelf bijvoorbeeld wordt in vele gevallen vermeld of iemand Joods was. Ook waren bepaalde namen Joods. „We weten het niet altijd zeker”, zegt Gertner. „Bij twijfel maken we ook een kopie. Het is dan aan de onderzoekers om een beslissing te nemen.”

De archieven vragen geld voor toegang, en Yad Vashem is slechts bereid de reguliere bedragen te betalen. Dat is de reden waarom sommige archieven, vooral in Rusland, gesloten blijven.

In Letland bijvoorbeeld heeft Yad Vashem toegang tot archieven. Daar werden 70.000 van de circa 90.000 Joden vermoord. De namen van de meeste slachtoffers waren onbekend. In Riga bleek in het staatsarchief een collectie te bestaan van aanvragen voor paspoorten, compleet met foto’s en gegevens over adressen, familieleden en werk.

Ook heeft Yad Vashem toegang gekregen tot 17.000 boeken van huisopzichters, die precies registreerden wie waar woonde, waar ze vandaan kwamen en waar ze naartoe gingen, zoals een getto.

Yad Vashem digitaliseert alle documenten. Momenteel is het halverwege. Gertner hoopt dat het archief over enkele jaren al het materiaal zal hebben gearchiveerd. De documenten zullen dan ook online beschikbaar zijn, zoals nu al met de foto’s het geval is.

Gertner vertelt dat onderzoekers in de afgelopen jaren hinder ondervonden van de wetten op bescherming van persoonsgegevens, bijvoorbeeld in Nederland en in Polen. Hij vindt het belangrijk dat privé-informatie wordt beschermen, maar dat er uitzonderingen moeten worden gemaakt voor de slachtoffers van de Holocaust. In Duitsland bijvoorbeeld doet men dat en Hongarije heeft zelfs de wet veranderd om de onderzoekers van Yad Vashem hun werk te laten doen. Voor de overlevenden van de Holocaust zijn de gegevens van groot belang. „Geef ons ten minste de kans te kopiëren en de gegevens slechts onder restricties in bepaalde gevallen te gebruiken.”