Wapenbezit, onderdak bieden aan een Britse luchtmachtofficier, weigeren om voor de Duitsers aan een nooddijk te werken. Sakkers geeft in zijn onlangs verschenen boek, ”Duitse militaire stand­rechtelijke executies in Zeeland”, de lotgevallen weer van zeventien Zeeuwse burgers die op basis van dergelijke vergrijpen ter dood werden veroordeeld. De auteur plaatst de gebeurtenissen in een breder –historisch– perspectief en schenkt eveneens aandacht aan de naoorlogse rechtszaken tegen de hiervoor verantwoordelijken.

Kunt u uitleggen wat met ”standrechtelijke executie” wordt bedoeld?

„Het is de kortst mogelijke vorm van rechtspraak, vergelijk het met snelrecht. Het belangrijkste verschil is echter dat een door het standrecht veroordeelde in negen van de tien gevallen de doodstraf kreeg. Een dergelijk proces werd bij voorkeur geleid door een militaire jurist, hoewel soms ook troepenofficieren de leiding namen.”

Hoe werd een standrechtelijk proces gevoerd?

„De procedure voor de rechtszaak stond op een dubbelzijdig bedrukt papier. Schuld moest overduidelijk zijn. De verdachten moesten voor een tribunaal van drie rechters verschijnen en werden uitgebreid verhoord. Nadat alle feiten op tafel lagen, velden de bijzittende rechters het eerste oordeel. De stem van de voor­zittende rechter was vervolgens doorslaggevend. Binnen twee dagen was zo’n vonnis beklonken: dag één onderzoek, dag twee executie.”

De periode van uw boek beslaat september tot en met december 1944. Daarvoor vonden er geen standrechtelijke executies plaats?

„In april en mei 1943 staakte Nederland massaal uit protest tegen de Duitse oproep aan oud-militairen om zich te melden voor krijgsgevangenschap. Om de orde te herstellen, greep de bezetter naar het standrecht. Hierdoor werden 116 doodvonnissen geveld, maar het ging daarbij niet om militair, maar om politiestandrecht. De Sicherheitspolizei had hierbij de leiding.”

Waarom grepen de Duitsers naar het militaire standrecht?

„Vanwege de algehele nood­situatie van het Duitse leger in 1944. Het standrecht werd in­gezet als ordemaatregel.

Er zijn parallellen met de tegenwoordige handelwijze in crisis­situaties. In uitzonderlijke gevallen nemen Nederlandse rechters hun toevlucht tot snelrecht, zoals recent nog in Haren. Puur om de orde te handhaven.”

Wanneer was er historisch gezien sprake van de eerste standrechtelijke executie?

„Vermoedelijk werden in de Romeinse tijd al deserteurs standrechtelijk geëxecuteerd. In 1871 werd het instrument ingezet tegen Parijse burgers. Na de Frans-Pruisische oorlog was in Parijs een machtsvacuüm ontstaan, dat door revolutionairen werd opgevuld. Kort daarop herstelden meer dan 100.000 soldaten de orde, waarbij zeker 20.000 burgers werden gefusilleerd, al dan niet standrechtelijk. Na de opstand werd de Sacré-Coeur gebouwd, die door velen nog altijd als symbool wordt gezien.”

Wordt het militaire standrecht vandaag de dag nog steeds ingezet?

„Nauwelijks. Het begrip standrecht wordt misbruikt om executies te legaliseren. Zo zou dit recent in Syrië zijn toegepast. Maar wat opvalt, is dat de meeste executies plaatsvinden zonder voorafgaand proces.

Een zeer bekend voorbeeld van een naoorlogse standrechtelijke executie is de dood van Nicolae Ceausescu in 1989. Deze Roemeense oud-dictator werd na een korte rechtszaak ter dood gebracht.”

Wat gebeurde er na de oorlog met degenen die een standrechtelijk vonnis velden?

„Geen van hen heeft zich voor de rechter moeten verantwoorden, omdat standrechtelijke executies onder uitzonderlijke omstandigheden rechtmatig zijn.”

Welke Zeeuwse executie heeft op u de meeste indruk gemaakt?

„In Renesse werden negen verzetsmensen na een nachtelijk proces veroordeeld tot de galg. 
De volgende dag werden ze opgehangen, waarbij een aantal willekeurige burgers na de terechtstelling gedwongen werd naar de gehangenen te kijken. Heel aangrijpend, hoewel dit eigenlijk geldt voor alle militaire standrechtelijke executies.”

Ko kreeg de doodstraf omdat hij niet meewerkte

„De Duitse provinciaal bestuurder van de bezettende macht liet op 5 oktober weten dat alle mannelijke inwoners vanaf 15 jaar zich moesten melden voor het werken aan een nooddijk ter bescherming van hun eiland. De consequentie was dat iedereen die vanaf 6 oktober na 14.00 uur zonder vrijstellingsbewijs werd aangetroffen, op grond van sabotage voor het standrecht werd gedaagd.

Zaterdag 7 oktober gingen drie mannen lopend vanuit St.-Laurens naar de scheepswerf De Schelde in Vlissingen. Het ging om Ko Francke, zijn zwager Jan Stoelhorst en hun vriend Janus Leijnse. Omstreeks 10.00 uur werden de mannen op de Noordsingel in Middel­burg door de Duitsers aangehouden. Hetzelfde overkwam de loswerker Jan Pieter Roeting uit Veere, handelaar Adriaan Jacobus Davidse uit Middelburg en Adriaan Vos.

De tijdsspanne tussen de arrestatie van het zestal en hun zitting voor het standgericht was nauwelijks tien uur. De aanklager eiste dat vier aangeklaagden vrijheidsstraffen moesten worden opgelegd en dat Leijnse en Francke tot de doodstraf moesten worden veroordeeld. Leijnse werd echter vrijgelaten toen duidelijk werd dat hij een halfjaar daarvoor een Duitse militair van de verdrinkingsdood had gered. Francke kon niets inbrengen tegen zijn veroordeling. Zijn straf bleef gehandhaafd. Na de rechtszitting werden de gedaagden om 1.00 uur ’s nachts, onder bewaking van twaalf militairen, teruggebracht naar de kazerne.

Ko Francke was 26 jaar toen hij ter dood werd veroordeeld. In de vroege ochtend van maandag

9 oktober 1944 werd het doodvonnis op de schietbaan tussen Middelburg en Veere voltrokken.”

Uit: ”Duitse militaire standrechtelijke executies in Zeeland”.