Oezbekistan is één van de vijf republieken in Midden-Azië naast Kazachstan, Kirgizistan (Kirgizië), Turkmenistan en Tadzjikistan. In de tsarentijd vormden deze republieken onder de naam Turkestan een administratieve eenheid van het Russische keizerrijk en maakten ze samen met Transkaukasië en Siberië deel uit van het Russische koloniale rijk. Voor die tijd bestond Turkestan uit verschillende chanaten (Tataarse vorstendommen) waar Kazachen, Oezbeken, Turkmenen, Tadzjieken en Kirgiezen woonden. De grenzen van de huidige republieken zijn getrokken in de jaren twintig door de Sovjets. Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie riepen deze kunstmatig gecreëerde Sovjetrepublieken de onafhankelijkheid uit en werden ze stuk voor stuk soevereine staten.

Als gevolg van deze willekeurig vastgestelde grenzen hebben alle vijf landen te maken met aanzienlijke etnische minderheden. Zo zijn er gebieden in Tadzjikistan, Kazachstan en Kirgizië -maar ook in Afghanistan- waar Oezbeken in de meerderheid zijn. Omgekeerd domineren Tadzjieken weer in sommige delen van Oezbekistan, Kirgizië en opnieuw Afghanistan. Bijzonder ingewikkeld is de situatie in het dichtbevolkte Fergana-dal in Oezbekistan, dat wordt bewoond door Kirgiezen (50 procent), Tadzjieken (33 procent) en Oezbeken (ruim 25 procent).

Na de Oezbeekse onafhankelijkheidsverklaring in 1991 wordt voormalig partijsecretaris van de Oezbeekse communistische partij Islam Karimov gekozen tot president van Oezbekistan. Hij constateert bij zijn volk -waarvan meer dan 80 procent van de 25 miljoen zielen tellende bevolking moslim is- een toenemende belangstelling voor de islam. Uit angst voor de opkomst van het moslimfundamentalisme komt Karimov met een alternatief dat is gebaseerd op leuzen als toekomst, vrede, stabiliteit, rust en orde.

Een van de bestanddelen van de nieuwe ideologie is een teruggrijpen op Timoer-Leng, één van de ’groten’ uit de wereldgeschiedenis die in 1336 in de buurt van de Oezbeekse stad Samarkand is geboren. Hij schiep een rijk dat zich uitstrekte van de rivier de Ganges tot aan de Middellandse Zee en plunderde steden van Delhi tot aan Bagdad. De vrome islamiet, liefhebber van kunst en literatuur, maakte zich schuldig aan de verschrikkelijkste verwoestingen en ergste moordpartijen uit de wereldgeschiedenis.

Voor deze Timoer-Leng zijn in Oezbekistan de nodige monumenten opgericht. De Mongoolse slager wordt gepresenteerd als iemand die de handel stimuleerde, kunst en wetenschappen bevorderde en rust en orde bracht. De achterliggende gedachte van deze propaganda is duidelijk: de bevolking laten zien dat er een rechtstreekse lijn loopt van Timoer-Leng naar de huidige president die zich, net zoals zijn ’illustere voorganger’, inzet voor de opbouw van een sterke staat.

Inmiddels is gebleken dat Karimov het niet alleen laat bij prachtige historische bespiegelingen over het Oezbekendom en theorielessen over een sterke staat. In de afgelopen tien jaar is hij erin geslaagd om de hele Oezbeekse oppositie uit te schakelen. Oppositiepartijen die begin jaren ’90 nog een zekere invloed hadden en hun ideeën vrijelijk konden uiten, zijn inmiddels van de politieke arena verdwenen. Met name moslims moeten het ontgelden. Volgens mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch zijn duizenden mensen opgepakt, gemarteld en in kampen verdwenen. In de hoofdstad Tasjkent zouden ongeveer 40.000 geheime agenten rondlopen om mogelijke tegenstanders van het regime op te sporen.

Nu Karimov zich heeft aangesloten bij de internationale coalitie tegen het terrorisme, denkt hij helemaal ongestoord zijn gang te kunnen gaan. Elke vorm van oppositie, of die nu afkomstig is van radicale moslimfundamentalisten of vanuit het democratische kamp, drukt Karimov zonder pardon de kop in als in de tijden van weleer. Momenteel is de Partij van de Bevrijding, Hizb ut-Tahrir, het doelwit. Dit is een pan-islamitische partij die in Centraal-Azië een kalifaat wil vestigen. Eind vorig jaar werden volgens mensenrechtenorganisaties in de hoofdstad Tasjkent twee broers, Ravchan en Rassoul Haïtov in elkaar geslagen op beschuldiging van betrokkenheid bij deze partij. De een overleed de dag daarop aan zijn verwondingen, de ander een tijdje later. Eerder al waren tijdens een collectief proces al 23 andere ’verdachten’ van betrokkenheid bij deze partij veroordeeld tot gevangenisstraffen van acht tot tien jaar. De meesten verklaarden tegenover de rechtbank dat hun bekentenis onder martelingen tot stand was gekomen en dat de politie zelf ’bewijsmateriaal’ in hun woningen had gelegd.

De vrees van Karimov voor het moslimfundamentalisme is deels terecht. Er zijn in Oezbekistan inderdaad moslimrebellen actief die hun land het liefst zo snel mogelijk zien veranderen in een Taliban-staat. Deze rebellen, van wie de meeste hun opleiding hebben genoten in de kampen van al-Qaida in Afghanistan, hebben zich verenigd in de Islamitische Beweging van Oezbekistan (IMU). De IMU staat na al-Qaida op de tweede plaats van de wereldranglijst van terroristische organisaties. De beweging heeft nauwelijks meer dan zo’n duizend rebellen. Maar met zijn keiharde optreden -ook tegen niet-extremistische moslims- dreigt Karimov veel gematigde moslims in de armen van deze fundamentalisten te drijven. De president roept dus spoken op die hij juist wil bestrijden. Ook door het verbieden van een gematigde groepering als de Partij van Islamitische Wedergeboorte, enkele jaren geleden, schept Karimov een voedingsbodem voor het fundamentalisme die Oezbekistan van oudsher helemaal niet kent.

Ondanks zijn strenge repressieve beleid tegen elke vorm van oppositie heeft Karimov de steun van een groot deel van de Oezbeekse middenklasse. Veel onderwijzers, ingenieurs en artsen prijzen het staatshoofd voor het handhaven van de stabiliteit in het land. Volgens deze groep zouden sommige buurlanden, met name Rusland, graag zien dat Oezbekistan ten prooi zou vallen aan allerlei onlusten en onderlinge verdeeldheid. Karimov is, zo zeggen deze mensen, een goede waarborg voor vrede en onafhankelijkheid.

Toch gaat het niet zo goed met Oezbekistan als de middenklasse denkt. Een groot probleem -groter dan de islam- is de armoede die, naast repressie, eveneens een ideale voedingsbodem voor moslimfundamentalisme vormt. Economische hervormingen blijven achterwege evenals buitenlandse investeringen. Voor 11 september wist de wereld nauwelijks af van het bestaan van Midden-Azië.

De hoop van Tasjkent is gevestigd op het rijke Westen, nu Oezbekistan zich achter de antiterreurcoalitie heeft geschaard. De Verenigde Staten zouden al 8 miljard dollar aan steun hebben toegezegd. Eind september tekende het bewind van Karimov contracten met handelspartners uit de Verenigde Staten, Australië en Israël voor de exploitatie van goudvindplaatsen en de opslag van wolfraam.

President Karimov zal van de huidige omstandigheden zeker gebruik maken om te proberen een leidende positie in Centraal-Azië te veroveren. Zijn populariteit bij de buurlanden, die hem als de tiran van de regio beschouwen, zal er daardoor zeker niet groter op worden. In januari 2000 voerde Karimov eenzijdig een grenscorrectie uit ten nadele van Kazachstan. Ook zijn Oezbeekse troepen meer dan eens de grens met Kirgizië overgestoken om daar politieke tegenstanders op te pakken. Verder hebben ze van de grens met Tadzjikistan en Kirgizië één groot mijnenveld gemaakt zonder die landen te vertellen waar de mijnen precies liggen. Dat heeft al geleid tot de dood van meerdere burgers die met vreedzame bedoelingen de grens wilden passeren.

De nabije toekomst ziet er voor veel Oezbeken niet al te rooskleurig uit. Vanwege de strijd tegen het internationaal terrorisme zullen veel landen zich niet al te druk maken om de schendingen van de mensenrechten in Oezbekistan. De hoop is gevestigd op het jaar 2005. Dan komt er officieel een einde aan het presidentschap van Karimov. Maar of hij dan daadwerkelijk vertrekt en niet een middel vindt om aan de macht te kunnen blijven, is maar zeer de vraag.