Echt Hollands werk van Henk Chabot
Het Chabot Museum in Rotterdam bestaat vijftig jaar. Dat wordt gevierd met een fraaie tentoonstelling: ”De jaargetijden. Landschappen van Henk Chabot”. Wegens succes verlengd tot en met 26 mei. Wie bij ”succes” denkt aan lange rijen en volle zalen, heeft het mis. Chabot heeft de populariteit nooit gezocht of gekregen. Maar wie tijd neemt voor een stil bezoek aan de ”witte villa”, leert de schilder waarderen in al zijn seizoenen.
Op zijn twaalfde verhuisde Henk Chabot naar Rotterdam, een omgeving die hij –een Zeeuws jaar daargelaten– tot aan zijn dood in 1949 niet meer zou verlaten. „Ik wil zo graag dat mijn werk écht Hollands is”, schijnt hij gezegd te hebben. Nu, deze tentoonstelling is van sfeer in elk geval Hollandser dan Hollands.
Neem de tekeningen. Hoe vertaal je een lieflijke zomerdag in zwart-wit? Een lage horizon, een paar lichtgrijze vegen vanuit de beide bovenhoeken naar het midden toe, waar het grootste gedeelte wit gelaten is, een serie nonchalante driehoekjes (hooischelven) in perspectief, en daar is de atmosfeer al: warm en stil, scherende zwaluwen, hooilucht.
Vastgelegde ruigheid
Er ligt een schetsboek uit het jaar 1933, toen hij een huisje huurde in Vrouwenpolder en daar alles wat ruig was vastlegde: de zee, de boerenkoppen, de akkers. Wie weleens fietstochten over Walcheren maakt, ervaart een plezierige, tijdloze herkenning.
Chabot lijkt de door hem bewonderde Rembrandt wel, met van die schijnbaar achteloze vegen houtskool die de per uur wisselende stemmingen van een landschap vastleggen. Briljant gekras is het soms; grijze verticale potloodbewegingen boven een veel donkerder akker met hier en daar een boom of een kerktoren. Je voelt de bui hangen.
Dat voelen is belangrijk bij de waardering van Chabots werk. Niet voor niets heet hij een van de belangrijkste Nederlandse expressionisten te zijn, de stroming die alle wetten van perspectief, kleurgebruik en aanverwante zaken aan haar laars lapte, want het ging om het gevoel, de beleving die de kunstenaar uit wil drukken.
Daarmee is overigens niet gezegd dat Chabot zichzelf op de voorgrond wilde stellen. Het ging hem om het landschap dat hij wilde peilen tot in zijn diepste kern, samen met de wezens die daar het meest één mee zijn: koeien en arbeiders. Zelf lijkt de schilder op oude foto’s een van hen: een kleine onopvallende man in overall en klompen, met alpino op het hoofd, het onkruid in zijn tuin wiedend.
Hij heeft in Vrouwenpolder de zee gezien. Volgens kenners betekende de Zeeuwse periode een omkeer in zijn werk. Werkte hij eerst bijna kubistisch –helaas is veel van het vroege werk verloren gegaan in 1940, tijdens de brand in Rotterdam– nu wordt alles naturalistischer, en vooral: pasteuzer.
Chabots golven vreten aan het strand, komen bijna de lijst uit. Ze hebben zwaar reliëf, het is moeilijk om er niet even met je vingertoppen overheen te gaan en de holtes te voelen waar Chabot zélf zijn vingers in de verdikte verf heeft gezet. Een ruige methode, die past bij de ruigheid van de zee zoals hij die emotioneel beleefd moet hebben. Al even dreigend is de lucht die de zee weerspiegelt, waarin de roerige wolken niet uit grijs en blauw zijn opgebouwd, maar ook uit groen, en donkerbruin.
Lege polders
In 1934 verhuisde het echtpaar Chabot naar een arbeidershuis aan de Rotte, met zicht op de (toen nog) lege polders.
De besneeuwde natuur moet hem gefascineerd hebben. In het voorwoord van de catalogus staat een treffend voorbeeld: Chabots vroegere buurmeisje vertelde ooit dat ”oom Henk” haar in strenge winters weleens in alle vroegte kwam halen om in een bestelde taxi, als er ’s nachts verse sneeuw was gevallen „de wereld te gaan bekijken.”
Kobaltblauw, roze, okergeel en vele soorten bruin: sneeuwlandschappen maak je niet alleen met wit en grijs. Heel vaak zoekt Chabot het contrast van verse sneeuw tegen stakerige, zwarte bomen, de donkerbruine voren van akkers of een broeierig geelgroene avondlucht.
Het werd oorlog, en Henk Chabot weigerde zich aan te sluiten bij de Kultuurkamer. Hierdoor werd het moeilijk voor hem om aan verf te komen. Maar dat is nog niet te merken als hij in 1940 het aangrijpende werk ”Brand van Rotterdam” maakt, waarin hij alle mogelijke kleuren gebruikt om zijn ontzetting op het doek te krijgen. Hier geldt meer dan ooit dat Chabot „zijn emotionaliteit overbracht in de felle weelde van zijn kleuren.”
Ontroerend
Na dit hoogtepunt lijken de sneeuwschilderijen uit de jaren 43-44 maar kleine, wat dof ogende werken.
Maar de intensiteit, waarmee hij in die winter met weinig middelen (verf die vrienden voor hem uit het buitenland smokkelden) toch deed wat hij kon, is ontroerend. Het is voelbaar oorlog in deze landschappen; de verf oogt schraal en de kleur is uit het land verdwenen.
”Inundatie” uit 1944 daarentegen is weer heel mooi op kleur gebracht, een tafereel dat Chabot even schitterend als droevig moet hebben gevonden. Maar dit werk beschouwde hij als een teken van hoop: „Ze kunnen alles nog zozeer vernielen, het spel van het licht in onze lucht zal blijven!”
Maar de bevrijding kwam. De vrede van 1945 lijkt voor Chabot allereerst weer vrede in de natuur te zijn.
”Zomer (‘vrede’)” uit 1945 is een jubelend schilderij, met heldere opgewekte kleuren. Datzelfde geldt voor ”Polder met kassen” (1945). De huizen lijken op te veren, en de bomen staan vol in blad.
Chabot heeft niet gefaald. Tot in de voeling met de geschiedenis toe, is zijn werk monumentaal Hollands gebleken. Hij heeft de woorden van zijn tijdgenoot, de dichter Marsman, beelden gegeven:
De lucht hangt er laag / en de zon wordt er langzaam / in grijze veelkleurige / dampen gesmoord, / en in alle gewesten / wordt de stem van het water / met zijn eeuwige rampen / gevreesd en gehoord.
”De jaargetijden. Landschappen van Henk Chabot” is nog te zien tot 26 mei in het Chabot Museum, Museumpark 11, Rotterdam.
