In de Zeeuwse hoofdstad ligt 1000 jaar kerkgeschiedenis zomaar voor het oprapen. Vóór het jaar 1000 was hier al een kerk: de Westmonster of Martinuskerk, die net buiten de ringwal lag. In 1566 telde de stad drie parochiekerken, acht kleinere kerken en kapellen en een stuk of tien kloosters en ordehuizen. Er zetelde zelfs een bisschop: Nicolaas van der Borcht.

Middelburg kwam in 1574 in handen van de troepen van Willem van Oranje. De stad ging over naar het protestantisme en dat was meteen te zien: de Martinuskerk, toch al wat bouwvallig, werd afgebroken. En er ontstond zomaar een plein, de Grote Markt.

Het bestuur van Zeeland zetelt sindsdien in de Abdij, net zoals de abt in de middeleeuwen. In de Tweede Wereldoorlog liep het gebouwencomplex veel schade op, maar bijna alles is weer netjes hersteld en opgebouwd: het abdijplein, de kloostergang, de kruidentuin en de crypte.

De dertiende-eeuwse Koorkerk is een van de drie abdijkerken die alles hebben overleefd. Daar hangt de oudste Nederlandse orgelkas (1479/1547). Het gebouw is in gebruik bij onder meer de vrijzinnig remonstranten. „In de kerkdiensten wordt gewoon Nederlands gesproken”, zo vermeldt een informatiefolder. „Koorkerkers zijn wars van dogmatisme, staan kritisch tegenover traditie en binnenkerkelijke vanzelfsprekendheden. Zoeken staat hoger aangeschreven dan vinden, vragen hoger dan antwoorden.”

De gebruikelijke kerkdienst gaat zondag niet door. Dan speelt Theaterloods-B ”Het verzet”, een voorstelling naar de roman Bint van Frederik Bordewijk uit 1934.

De zogenoemde Wandelkerk, waar bezoekers een kopje koffie kunnen drinken, verbindt de Koorkerk met de Nieuwe Kerk. Die is ruim en licht, met hardblauwe stoelen en een metalen preektafel. De kansel van Willem Teellinck, de vader van de Nadere Reformatie, is weggehaald. Er hangt nog wel een orgel, met op de luiken een harpspelende David.

Vroomheidsbeweging

Zeeland is de provincie waar in de zeventiende eeuw de Nadere Reformatie ontstond. Van daaruit verspreidde deze vroomheidsbeweging zich over de rest van de Nederlanden.

Zeeuwse predikanten als Teellinck, Udemans, Koelman en Smijtegelt constateerden dat de leefwijze van veel kerkgangers de toets van Gods Woord niet konden doorstaan. Hun harten moesten worden gereformeerd. De nadere reformatoren legden daarom grote nadruk op de persoonlijke beleving en uitwerking van Wet en Evangelie: zondekennis en verslagenheid des harten, maar ook vrede, blijdschap en de zekerheid van de zaligheid.

De nadere reformatoren wilden verder alle gebieden van het maatschappelijk leven zuiveren en heiligen. Ze stelden handleidingen op voor de boer, de zeeman, de visser, de handelaar en de soldaat. „De nadere reformatoren”, schrijft prof. dr. W. J. op ’t Hof, „volgden met de Bijbel in de hand de landpolitiek en geselden met felle striemen alles wat daarin openbaar kwam als menselijke berekening en machtsdenken.”

Het begon allemaal in Haamstede, op Schouwen-Duiveland, waar Willem Teellinck predikant was. Sterk beïnvloed door het Engelse piëtistische puritanisme, stelde hij samen met de Zierikzeese predikant Udemans een notitie op om de sabbatsheiliging in deze stad te bevorderen. Andere nadere reformatorische werken volgden. Zierikzee, Vlissingen, Sluis, Goes en Middelburg –waar Teellinck sinds 1613 predikant was– groeiden uit tot centra van de Nadere Reformatie.

Haamstede

De kerk van Teellinck in Burgh-Haamstede staat op een eiland van gras. Daaromheen ligt een ring van winkels, woonhuizen en restaurantjes. Het koor van de kerk is afgebroken en er zijn een paar ramen dichtgemetseld, maar verder is er sinds het begin van de zeventiende eeuw weinig veranderd.

De eikenhouten preekstoel, bevestigd aan een pilaar, was net nieuw toen Teellinck hier stond. Hij dateert uit 1600. Het donkerbruine predikantenbord, rechts naast de ingang voor het gewone volk, vermeldt de namen van alle predikanten sinds de kerkhervorming. Symonsze (1573-1577) was de eerste, Teellinck (1606-1613) de negende. Er past nog één naam op het bord; dan moet de hervormde gemeente Haamstede iets anders verzinnen.

Van later datum –begin negentiende eeuw– is de houten betimmering die de hele achterwand van de kerk beslaat. Die moest de kou en tocht in de kerk tegengaan, zegt koster P. de Meij. Koning Lodewijk Napoleon financierde de isolatie.

Op de houten wand zijn groene gordijnen geschilderd. Ze zijn half opengeschoven. Er is een opgaande zon te zien, een opengeslagen Bijbel, een musicerende engel. En de tekst uit 1 Korinthe 13: „En nu blijft geloof, hoop en liefde, deze drie; doch de meeste van deze is de liefde.”

StoKosmos

Tot in de achttiende eeuw voerde de Nadere Reformatie de boventoon in het Zeeuwse geestesleven. Daarna leefde het gedachtegoed veelal ondergronds voort, tot op de dag van vandaag.

Stichting StoKosmos probeert het gedachtegoed van de Nader Reformatie onder de Zeeuwen onder de aandacht te brengen. „Dat klinkt misschien wat stoffig”, zegt secretaris Kees-Jan Meeuse, „maar is het zeker niet. We willen ons bezinnen op de vraag hoe we als christenen in de wereld kunnen staan en handelen.”

StoKosmos is afgeleid van twee Griekse woorden: ”sto” (een vervoeging van staan) en ”kosmos” (wereld). „De mannen uit de tijd van de Nadere Reformatie hadden oog voor alle facetten van de samenleving en gingen ook het gesprek aan met de overheid. De Bijbel gold als norm voor iedereen. En dat is nog steeds het geval, ook al zien velen dat anders.”

De Nadere Reformatie heeft Zeeland onmiskenbaar beïnvloed, stelt Meeuse. En nog steeds laat een deel van de Zeeuwse bevolking zich door de principes van deze beweging leiden. „Als we daar open over zijn, kan de Nadere Reformatie de onderlinge contacten in Zeeland versterken. Dat geldt niet alleen voor bestuurders en politici, maar ook voor onze collega’s en buren.”

StoKosmos stuurde onlangs een open brief naar Den Haag. Die was gericht aan premier Rutte (VVD) en PvdA’er Samsom, die onderhandelden over een nieuw kabinet. Meeuse: „De nadere reformator Abraham van de Velde wijst in zijn boek ”De wonderen des Allerhoogsten” op de hand van God waardoor wij verlost en groot gemaakt zijn. Met Augustinus belijdt hij: „Wij hebben Zijn heerschappij en regering van node.” We staan van harte achter deze belijdenis en dat willen we ook doorgeven aan Rutte en Samsom, met het gebed dat dit zal doorklinken in het kabinetsbeleid. We hebben daarbij dringend gevraagd om de band met de christelijke ontstaansgeschiedenis van ons land te bewaren en waar mogelijk te versterken.”

De eerste ‘reactie’ op de open brief kwam van Rutte: „Het postvak van de geadresseerde is vol en kan geen berichten meer accepteren.” „Gelukkig liet VVD-fractievoorzitter Blok weten dat het bericht wél was aangekomen”, zegt Meeuse. „Verder is het behoorlijk stil gebleven.”

StoKosmos organiseert uiteenlopende activiteiten, zoals lunchbijeenkomsten voor zakenlieden en kerkhistorische lezingen. Ook bracht de stichting in 2008 een lesbrief uit voor alle Zeeuwse scholen en werkte ze mee aan de tentoonstelling ”Zichtbaar geloven – 400 jaar Nadere Reformatie en Zeeland, 1608-2008”. In Sluis werd een informatiepaneel geplaatst over de nadere reformator Jacobus Koelman.

Op de kerkhistorische bijeenkomsten van StoKosmos is altijd een regionale bestuurder aanwezig die een coreferaat houdt. De eerstvolgende lezing staat gepland op dinsdag 13 november in de Nieuwe Kerk in Middelburg. Die avond spreken mr. R. J. van der Kluit, hoofdingenieur-directeur van Rijkswaterstaat Zeeland, en prof. Op ’t Hof, bijzonder hoogleraar geschiedenis van het gereformeerde piëtisme aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Thema van de avond, die om 19.30 uur begint, is ”Abraham van de Velde (1614-1677). Wonderen in Nederland?”.

Ter gelegenheid van het 12,5 jarig bestaan van StoKosmos wordt de bundel ”Nooit uitgereformeerd” gepresenteerd. Dit boek bevat acht lezingen die eerder op StoKosmosavonden zijn gehouden.

Dit is het tweede deel in een serie over het kerkelijk leven in Zeeland. Morgen deel 3. Ga naar rd.nl/kerkinzeeland voor de andere afleveringen.