De Arabische wereld worstelt met de gevolgen van de politieke onrust die begin 2011 losbarstte en een groot gedeelte van de regio overspoelde. De zogenoemde Arabische lente blijkt een ingewikkeld fenomeen te zijn. Een gebeurtenis met vele facetten.

Wie de ommekeer reduceert tot de tegenstelling ”democratiseringsbeweging versus autoritaire regimes” laat een aantal andere variabelen buiten beschouwing. Zo bleef vanaf het begin de economische factor onderbelicht. Die speelde echter een belangrijke rol bij de explosie van ontevredenheid.

Iedere revolutie heeft haar martelaren. De Tunesische straatverkoper Mohammed Bouazizi, die zichzelf december 2010 in brand stak, werd hét symbool van de Arabische revolutie. Juist Bouazizi illustreerde het gewicht van economische motieven. Hoewel hij een universiteitsdiploma op zak had, versleet hij noodgedwongen zijn dagen als fruit­verkoper wegens een totaal gebrek aan economische mogelijkheden.

De revolutionaire vlam sloeg vervolgens over naar Egypte, waar volgens schattingen van de Wereldbank bijna 50 procent van de bevolking onder de absolute armoedegrens van 2 dollar per dag leeft.

Exodus

Vanuit dit economisch perspectief bekeken konden de christenen in het Midden-Oosten zich vinden in de algemene gevoelens van frustratie en onvrede. Sinds decennia maakten kerkelijke leiders zich zorgen over de gestage exodus van christenen uit het Midden-Oosten en steeds opnieuw bleek dat het ontbreken van economische perspectieven vooral de jongere generaties christenen ertoe bracht om elders hun heil te zoeken en te emigreren.

Veel christenen zijn goed en hoog geschoold. Daardoor bestond bij hen zelfs een versterkte neiging om buiten de eigen regio ontplooiingskansen te zoeken. Deze emigratie betekende een gevoelige aderlating voor de christelijke gemeenschappen in het Midden-Oosten.

Een economische opleving in de Arabische landen zou deze neerwaartse spiraal ongetwijfeld kunnen (om)keren. Vandaar dat de christelijke gemeenschappen in de Arabische wereld in het eerste stadium van de Arabische revolte positief gestemd waren over de nieuwe hoop die leek te gloren aan de horizon.

Strijd

Algauw werd echter duidelijk dat de turbulente ontwikkelingen vooral ontaarden in een felle en vaak verbeten strijd om de politieke identiteit van de Arabische wereld, waarbij ook de eeuwenoude controverse tussen de soennitische en de sjiitische islam nieuw leven werd ingeblazen. Beide ontwikkelingen alarmeerden de christenen in het Midden-Oosten.

Terwijl in Europa vanaf het begin van de twintigste eeuw de politieke breuklijnen vooral liepen langs de tegenstellingen tussen een socialistisch of een meer liberaal-kapitalistisch staats­model kreeg dit in de Arabische wereld een eigen vertaling in de controverses tussen enerzijds de ideologie van het –althans in naam– seculiere arabisme en anderzijds de ambities van de politieke islam.

Gaandeweg werd steeds duidelijker dat de laatste stroming het meest profiteerde van de politieke onrust in de Arabische wereld. Dat bezorgde de christelijke minderheden gevoelens van een groeiend onbehagen. Met deze heropleving van de politieke en vaak puriteinse islam won ook de oude haat tussen sjiiten en soennieten aan kracht.

De ontwikkelingen in Irak na het jaar 2003 hadden inzichtelijk gemaakt wat dit voor christelijke minderheden kon betekenen, omdat de Iraakse christenen bijna letterlijk vermorzeld werden tussen de wederzijdse vijandelijkheden van zwaarbewapende sjiitische en soennitische milities.

Wat overbleef was een numeriek sterk gereduceerde en vaak uitgeputte kerk, zoals monseigneur Sako, de aartsbisschop van Kirkuk, recent zei. In een ongekend openhartig interview stelde mgr. Sako dat „de Iraakse kerkleiders moe en uitgeput zijn. De christelijke exodus gaat onverminderd voort. Iedereen spreekt over democratie en vrijheid, maar de werkelijkheid ziet er heel anders uit.” Hij gaf aan dat de Iraakse christenen zich in toenemende mate gemarginaliseerde tweederangsburgers voelen.

Als gevolg van de Syrische burgeroorlog staan ook in het kleine Libanon de verhoudingen tussen sjiiten en soennieten in toenemende mate op scherp. De Libanese christenen, en met name de maronieten. zijn onderling ernstig verdeeld over hun positiebepaling jegens de voortdurende bloedbaden in buurland Syrië. Bij een volkstelling uit 1928 vormden de maronieten een demografische meerderheid, in Libanon maar sindsdien zijn hun aantallen aanzienlijk geslonken tot waarschijnlijk zo’n 35 procent van de bevolking.

Het is vooral in Libanon dat christenen zijn gaan nadenken over hun eigen christelijke identiteit. Tijdens de hoogtijdagen van het Arabische nationalisme identificeerden de maronieten zich, net als hun islamitische landgenoten, bijna vanzelfsprekend als Arabieren die de Arabische taal en cultuur deelden. Maar in het huidige politieke klimaat, waarin als resultaat van de opmars van de politieke islam veel moslims zich allereerst zijn gaan identificeren op basis van hun religie, blijkt er vooral in de maronitische kerk een toenemende belangstelling te zijn ontstaan voor het Syriac.

Aramese taal

Het Syriac is een vorm van de Aramese taal, die lange tijd de lingua franca was van het Midden-Oosten. De taal kreeg grote verspreiding omdat het de taal van de oosterse kerken werd. Als gevolg van de Arabische veroveringen in de zevende eeuw namen de meeste christelijke gemeenschappen in het Midden-Oosten geleidelijk aan ook in hun liturgie het Arabisch over. Sommige maronieten denken thans de geleidelijke teruggang van hun kerk te kunnen keren door het opnieuw introduceren van het Syriac. Het was uiteindelijk tot de 13e eeuw de taal van de maronieten.

Dr. Mario Kozah is een hoogleraar aan de Amerikaanse Universiteit in Beiroet, waar hij zowel Arabisch als Syriac doceert. Hij wijst erop dat de maronitische kerk officieel de Syriac-Maronitische Kerk heet, wat illustreert hoe belangrijk het Syriac is voor de identiteit van niet alleen de maronitische christenen maar ook een aantal andere kerken in het Midden-Oosten. Zowel cultureel als linguïstisch identificeren ze zichzelf als Syriac.

In de gehele Arabische wereld wordt momenteel opnieuw nagedacht over de eigen identiteit en dit proces vindt ook plaats in de christelijke kerken. Terwijl salafistische moslims willen terugkeren naar rolmodellen uit de zevende eeuw, is er ook binnen de oosterse kerken een hernieuwde belangstelling ontstaan voor de eigen historische wortels, waarbij het Syriac een belangrijke functie vervult.

Binnen de Maronitische Kerk in Libanon bestaat hierover echter geen eensgezindheid. Volgens sommigen zal het opnieuw invoeren van het Syriac in de liturgie de afstand tussen christenen en moslims vergroten. Zij stellen dat het feit dat de maronieten de Arabische taal overnamen juist bijdroeg aan hun bloei en economische macht. De terugkeer naar het Syriac zou kunnen leiden tot een toenemend isolement, zowel in de Arabische wereld als geheel als binnen Libanon zelf. Anderen echter zien het Syriac nu net als integraal onderdeel van de eigen christelijke identiteit.

Storm

De Arabische storm is nog niet gaan liggen en het is nog te vroeg om een voorlopige balans op te maken. Er zijn echter indicaties dat protestbewegingen, die door zowel christenen als moslims werden gedragen, uiteindelijk tot een grotere variatie kunnen leiden. Omdat beide geloofsgroepen –christenen zowel als moslims– zich in toenemende mate gaan identificeren langs religieuze lijnen, waarbij de gedeelde Arabische taal en cultuur aan belang inboeten.