Al jarenlang roept SP-leider Jan Marijnissen dat de Nederlandse overheid Amerikaanse toestanden toelaat op het Europese continent. Woensdag constateerde hij in zijn bijdrage aan de algemene politieke beschouwingen enigszins gelaten: „We hoeven niet meer te vrezen voor Amerikaanse toestanden, want we hebben ze allang geïntroduceerd.”

Wat Marijnissen bedoelt is dat niet langer de aloude solidariteitsgedachte het beleid bepaalt. Individuele burgers worden in toenemende mate aangesproken op hun verantwoordelijkheid zich in te zetten voor de samenleving; de „participatiestaat”, zoals VVD-leider Van Aartsen het woensdag noemde. Onmiskenbaar hoort daarbij het -in de woorden van Marijnissen- „uitkleden van de verzorgingsstaat.”

Maar zit er achter de recordbezuinigingen op sociale zekerheid (2,16 miljard) en gezondheidszorg (2,3 miljard) werkelijk meer dan louter liberale saneringsdrang? In een wat doorwrochter betoog stelde GroenLinks-politica Halsema woensdag van wel. „De keuzes zijn door en door ideologisch van aard. Economische herstructurering is een middel op weg naar een ander politiek doel: de verguisde verzorgingsstaat inruilen voor een neoconservatieve nachtwakersstaat.”

Aan het begin van haar betoog zette Halsema premier Balkenende neer als het schoothondje van de Amerikaanse president Bush. „Hij voelt zich verwant met het zogenaamde betrokken conservatisme van Bush. En dit neoconservatisme is niet alleen de rode draad in de Nederlandse buitenlandse politiek, maar het is ook de sleutel tot het ideologische monsterverbond van CDA en VVD.”

De minister-president zelf distantieert zich natuurlijk van de badinerende kwalificaties die Halsema eraan verbindt (schoothondje, monsterverbond), maar doet dat minder overtuigend ten aanzien van het inhoudelijke verwijt (neoconservatisme). „Koersen op eigen verantwoordelijkheid”, zo verklaarde hij deze week in NRC Handelsblad, „het zou best kunnen dat daar een conservatieve tendens in zit. Maar eigen verantwoordelijkheid is volgens mij ook iets dat gewoon bij deze tijd past.”

Tot een vergelijkbare conclusie komt de Amsterdamse rechtsfilosoof prof. mr. Paul Cliteur, lid van de raad van aanbeveling van de conservatieve Edmund Burke Stichting in Den Haag. „Er is wel enige familiegelijkenis te bekennen tussen het Amerikaanse neoconservatisme en het Nederlandse beleid van sterke beperking van de overheidsuitgaven, maar toch met het ideaal om de sociale solidariteit overeind te houden. Maar die gelijkenis is volgens mij vooral toevallig.”

Halsema slaat de plank dus mis als zij vermoedt dat er achter de kabinetsplannen een doorwrocht-conservatieve visie schuilgaat, aldus Cliteur. „Ik ken eigenlijk geen Nederlandse politicus die serieus kennis heeft genomen van het Amerikaanse neoconservatieve gedachtegoed. Daarvoor zijn onze politici veel te weinig ideologisch bevlogen. Ik denk dat de bezuinigingen meer te maken hebben met de opvattingen van de financiële specialisten die nu toevallig de dienst uitmaken, dan met een consistent ideologisch profiel.”

Dr. Hans Veldman, docent amerikanistiek aan de Haagse Hogeschool, noemt het betoog van Halsema „retoriek.” Volgens hem vormen Europa en de VS totaal onvergelijkbare grootheden. „Hier discussiëren we over de vraag of de pil wel of niet in het ziekenfondspakket moet. Kom daar in Amerika eens om. Als we echt naar Amerikaans model zouden bezuinigen, zou de zorgsector vele malen drastischer uitgekleed worden.”

Al zou het kabinet ook dubbel zo veel bezuinigen, dan nog zou er in de verste verte geen sprake zijn van Amerikaanse toestanden, betoogt Veldman. „De invloed die de centrale overheid hier heeft op de verzorgingsstaat is werkelijk niet te vergelijken met de geringe invloed van de Amerikaanse overheid. En dat heeft weinig met het neoconservatisme te maken. Ook Amerikaanse Democraten denken heel anders dan Nederlandse politici. President Clinton is wel de grootste Republikein genoemd.”

Het Nederlandse bezuinigingsbeleid is al helemaal niet te vergelijken met de reactie van de regering-Bush op de wereldwijde economische problemen. Veldman: „Hier wordt gepoogd de overheidstekorten weg te werken en de staatshuishouding gezond te maken. Daar denken ze in Amerika op dit moment helemaal niet aan. In het omvangrijke herstelprogramma van Bush zit juist een enorme belastingverlaging.”