Berlijn is bijzonder. Ooit berucht om z’n tweedeling in oost en west, nu vermaard om z’n hereniging. De sporen van de bezetting tijdens de Koude Oorlog zijn –na de Wende in 1989– echter vrijwel volledig uitgewist.

Bij Checkpoint Charlie in de Friedrichstrasse –de roemruchte, zwaarbewaakte grensovergang tussen oost en west– resteert nog één wachtpost met een muurtje zandzakken. ”You are leaving the American sector”. Aan de oever van de Spree resteert een fragment van de Berlijnse Muur.

De Postdamer Platz kent nog één originele wachttoren met een handvol betonnen Muurelementen. Volgeplakt met kauwgom. Een verklede Oost-Duitse militair drukt hier originele DDR-stempels in paspoorten. Gratis. Souvenir.

Beklemmend

Een dieptepunt in de historie van Berlijn was de blokkade van de Russen in 1948-1949. De hoofdstad van het Duitse Rijk werd na de overwinning op de Führer verdeeld in een Amerikaanse, een Britse, een Franse en Russische sector. De bevrijders staan al snel lijnrecht tegenover elkaar. De westerse geallieerden aan de ene kant, de Russen aan de andere kant.

De Sovjettroepen eisten Berlijn voor zich op, de geallieerden gaven de stad echter niet prijs. De Russen omsingelden daarop het westelijk stadsdeel. Een ongekende krachtmeting tussen oost en west om Berlijn volgde.

De Amerikanen en de Britten bogen niet voor de blokkade, maar besloten een luchtbrug naar West-Berlijn op te zetten. De Amerikanen startten de operatie Vittles. Het eerste Amerikaanse toestel landde op 26 juni 1948 op de luchthaven Tempelhof. De Britten volgden twee dagen later met de operatie Plain Fare.

De geallieerden organiseerden –via een ingenieus systeem– een enorme hoeveelheid vluchten. Britten en Amerikanen vlogen op vijf hoogtes vanaf Hamburg en Frankfurt naar Berlijn en van Berlijn naar Hannover. Elke piloot mocht één poging doen om te landen. Mislukte die, dan was er geen ruimte om een nieuwe poging te wagen vanwege de achter hem komende vliegtuigen. De piloot moest met vracht en al terugkeren naar West-Duitsland.

Door dit systeem kon in Berlijn iedere drie minuten een vrachtvliegtuig landen op vliegveld Gatow (in de Britse sector), op Tempelhof (de Amerikaanse) en op Tegel (de Franse). Het lossen kostte een halfuur. Het vliegtuig maakte rechtsomkeert en vloog leeg terug naar West-Duitsland.

Het Westen slaagde erin van juni 1948 tot mei 1949 de 2 miljoen inwoners via een luchtbrug te bevoorraden. Amerikanen en Britten legden met 689 vliegtuigen in 277.804 vluchten in totaal 200.230.415 kilometer af.

De hoeveelheid aangevoerde goederen was fabelachtig. In totaal vloog het Westen in 320 dagen ongeveer 2,3 miljoen ton vracht in, waaronder 1,44 miljoen ton kolen, 490.000 ton levensmiddelen en 160.000 ton bouwmaterialen.

Op het hoogtepunt van de luchtbrug vond er elke negentig seconden een start of landing plaats. De Amerikaans-Britse operatie bereikte een record op 15 en 16 april 1949, waarbij binnen 24 uur 12.849 ton vracht werd vervoerd via 1398 vluchten. Bij de 277.804 vluchten verongelukten in totaal 78 mensen: 31 Amerikanen, 41 Britten en 6 Duitsers.

Berlijn dankte zijn ‘overleving’ voor een groot deel aan de luchthavens in de stad. Geen wonder dat –vooral oudere– inwoners nog steeds een grote historische verbondenheid voelen met hun vliegvelden. Tempelhof en Tegel zijn voor Berlijners iconen van vrijheid. Later, in 1951, kreeg het platform van Tempelhof niet voor niets de naam: ”Platz der Luftbrücke”.

Vanaf 1949 behield Berlijn noodgedwongen zijn geïsoleerde positie. Wie Berlijn wilde verlaten, moest Oost-Duitsland passeren en dus langs strenge grenscontroles. Het was vaak beklemmend voor passanten om de Duits-Duitse grens in het hartje van de stad –van west naar oost– over te gaan. Strenge grenswachten onderwierpen elk voertuig aan een minutieus onderzoek op verboden waren of het smokkelen van mensen. Bagage moest uitgepakt, stoelzittingen werden gecontroleerd en met een verrijdbare spiegel werd de onderkant van de auto bekeken.

Militairen met strakke gezichten bewaakten vanuit hoge wachttorens de ongenaakbare, 100 meter brede en 45,1 kilometer lange scheidslijn door de stad. Het geweer in de aanslag. Langgerekte mijnenvelden en hoge prikkeldraadversperringen moesten de vlucht naar de vrijheid verhinderen. Het prikkeldraad werd een betonnen muur en jarenlang was Berlijn een vesting. De Muur eiste uiteindelijk in totaal zo’n 200 dodelijke slachtoffers; mensen die probeerden te vluchten van Oost- naar West-Berlijn.

Verouderd

Na de val van de muur in 1989 groeit Berlijn als vrije stad in een verenigd Duitsland verder en woonwijken sluiten de luchthavens steeds meer in. Tempelhof (zuid), Tegel (noordwest) en het voormalige staatsvliegveld van de DDR, Schönefeld (zuidoost), raken bovendien verouderd en voldoen qua capaciteiten en faciliteiten niet meer.

Tien, vijftien jaar lang werkt Berlijn aan eventuele oplossingen. De beste optie is een nieuw vliegveld –Berlin Brandenburg Airport– dat de drie oude vervangt. Eind oktober 2004 geeft de Senaat groen licht voor de bouw van deze luchthaven.

De ontwikkeling van een nieuwe airport verloopt niet zonder slag of stoot. Berlijn moet voor de nieuwbouw het dorp Diepensee met 450 inwoners met de grond gelijk maken. Bewoners en milieubeweging keren zich –tevergeefs– tegen sloop en extra geluidsoverlast.

Het doek valt

Voor vliegveld Tempelhof valt eind oktober 2008 –na 85 jaar– het doek. Het stadsbestuur bouwt de luchthaven, op de rand van een woonwijk, om tot stadspark en festivalterrein. Gras groeit op de taxibanen. Inwoners fietsen, skeeleren en vliegeren voortaan op de start- en landingsbanen. Tegel, verreweg de grootste luchthaven van de stad, zou begin deze maand zijn deuren sluiten.

De opening van Berlin Brandenburger Airport is –vanwege een reeks tegenslagen– uitgesteld tot eind oktober volgend jaar. Berlijn moet nog even geduld hebben voordat het een nieuw hoofdstuk kan openen in zijn roemruchte luchtvaarthistorie.

Dit is het eerste deel van een tweeluik over luchthavens in Berlijn.