Politieke leiders in Egypte zeggen dat moslims en kopten in het land reeds eeuwenlang in broederlijke harmonie samenleven. Maar voortdurende berichten over aanvallen op koptische kerken geven een ander beeld. Meer oostwaarts worden we geconfronteerd met de massale vlucht van Iraakse christenen uit hun vaderland. Zij worden letterlijk vermorzeld in de sektarische strijd die aan soennitische en sjiitische zijde wordt gevoerd door zwaarbewapende milities. Vanuit hun religieuze ideologie voelen ze geen sympathie voor hun christelijke landgenoten.

Tot voor kort vormde de driehoek Libanon-Syrië-Jordanië –de grotere Levant– een oase voor christenen. Gezien de spilfunctie van Syrië, volgen christenen in Jordanië en Libanon met grote bezorgdheid de ontwikkelingen in hun grote buurland.

In Jordanië leerde ik via de plaatselijke kerkgemeenschap in Amman enkele christenen kennen die me gastvrij uitnodigden bij hun families. Ik constateerde dat, net als in Libanon, ook in Jordanië vrijwel iedere christelijke familie verwanten in Syrië heeft met wie bijna dagelijks wordt getelefoneerd. Velen van deze Syrische verwanten verkeren in acute financiële nood. Ze zijn volkomen afhankelijk geraakt van de hulp van hun Jordaanse familieleden.

Voor de Jordaanse christenen is dit problematisch, omdat de economische sancties ook de banksector raken. Maar ze blijken vindingrijk te zijn: ze richten anonieme kantoortjes op die er ondanks alle sancties toch in slagen geld te transporteren naar verwanten in Syrië. Over het precieze hoe en wat is men zwijgzaam tegenover buitenstaanders.

Veel Jordaanse christenen hebben het gevoel dat hun Syrische verwanten in een „staat van ontkenning” leven en de realiteit trachten te negeren. Een Jordaanse familie vertelde mij dat in november het huwelijk zal plaatsvinden van hun neef in Damascus. Uiteraard durven ze in de huidige situatie niet naar Damascus te reizen. Dat stuit op totaal onbegrip bij hun Syrische verwanten, die maar blijven herhalen „dat de situatie volkomen veilig is en dat er helemaal niets aan de hand is.”

Testcase

De christenen in Jordanië vormen een interessante testcase. Alle internationale rapporten noemen Jordanië het tolerantste land in de regio wat het minderhedenbeleid aangaat. Maar hoe pakt dit in de praktijk uit voor de Jordaanse christenen? Ten tweede vertoont Jordanië, ondanks dit positieve beeld, toch een groeiende emigratie van christenen. In vergelijking met Irak en Libanon zouden we het een „sluipende” emigratie kunnen noemen. Wat zijn hiervan de oorzaken?

Rond 1940 vormden de christenen ongeveer 18 procent van de Jordaanse bevolking. Thans vertellen de officiële Jordaanse statistieken dat de christenen 
6 procent van de 6,1 miljoen inwoners uitmaken. De christelijke kerken in Jordanië noemen 3 procent waarschijnlijker.

Ter toelichting: de huidige Jordaanse staat ontstond in 1946. In 1948 en 1967 overspoelden golven Palestijnse vluchtelingen het land. De Palestijnen vormen thans waarschijnlijk zo’n 70 procent van de Jordaanse bevolking en zijn voor 90 procent soennitische moslims. Dit verklaart waarom tussen 1945 en 1970 het aandeel christenen in Jordanië in relatieve zin scherp daalde.

Christenen in Jordanië behoren vooral tot de midden- en hogere klasse. Door hun goede opleiding kwamen veel christenen na 1946 in regeringsfuncties terecht. Nog steeds zijn 9 van de 120 parlamentszetels voor christenen gereserveerd. En in vrijwel alle regeringen tot op heden hebben ten minste een of twee christenen zitting. De meer dan gemiddelde opleiding verklaart mede waarom christenen emigreren: hun kansen op acceptatie elders zijn groter.

Het cijfer van 6 procent christenen, waarover Jordaanse regeringsbronnen spreken, is ook interessant. Het aantal kopten in Egypte ligt volgens koptische bronnen in het buitenland tussen de 10 en de 15 miljoen. Toch hield de voormalig Egyptisch president Hosni Mubarak altijd vol dat er in Egypte slechts 2,5 miljoen kopten leven. Dit om iedere beschuldiging te ontkrachten dat er in Egypte een „koptisch probleem” zou zijn. Het lijkt er soms op dat we in Jordanië precies het tegenovergestelde zien. Officiële cijfers lijken het aantal christenen feitelijk hoger te stellen dat in werkelijkheid waarschijnlijk is.

Natuurlijke brugfunctie

Al-Hassan bin Talal, oom van de huidige Jordaanse vorst, verklaarde enkele jaren geleden dat „met het verdwijnen van 
de christelijke gemeenschappen uit het Midden-Oosten de hoop op open en pluralistische samenlevingen verdampt. De Arabische christenen vervullen een natuurlijke brugfunctie tussen de westerse en de islamitische wereld.” Om deze redenen ziet de Jordaanse staat Jordaanse christenen met lede ogen vertrekken. Ook omdat dit, gezien hun hoge opleiding, een maatschappelijke aderlating betekent. Onderzoek wijst uit dat Jordaanse christenen vooral om economische redenen vertrekken en de Jordaanse staat heeft dit goed begrepen.

Vandaar dat er fors wordt ingezet op de toeristensector. Cijfers wijzen uit dat 85 procent van de toeristen in Jordanië christelijke pelgrims zijn. Op dit moment wordt er flink geïnvesteerd in Bethanië aan de rivier de Jordaan, waar Christus werd gedoopt. Vooral de christenen zullen hiervan profiteren en dit zal, zo hoopt de regering, hun emigratie voorkomen.

Opvallend is dat vrijwel alle Jordaanse christenen die ik sprak het aandeel christenen in hun land op 10 tot 15 procent schatten, wat niet overeenkomt met de officiële cijfers. Vooral de jongere generatie is positief ingesteld en ziet haar toekomst vooral in Jordanië zelf. Zij wijzen erop dat de relatieve afname van het aantal christenen in Jordanië vooral debet is aan de hogere geboortecijfers bij moslims.

Dit verschijnsel brengen ze in verband met de in de islam toegestane praktijk van polygamie. Een man kan tot vier vrouwen huwen en bij allen kinderen verwekken. Als gevolg van de economische omstandigheden begint polygamie echter steeds meer een zeldzaamheid te worden. En dus neemt ook het aantal kinderen bij moslimfamilies af. Op basis van deze gegevens verwachten mijn christelijke vrienden dat het percentage christenen in Jordanië zich zal stabiliseren. Opvallend is tevens hun steun voor de Jordaanse koninklijke familie, die ze beschouwen als de belangrijkste garantie voor gelijkberechtiging van christenen.

Vrijheid

Hoe is het gesteld met de religieuze vrijheid van Jordaanse christenen? Artikel 1 van de Jordaanse grondwet stelt dat de islam er staatsgodsdienst is. Artikel 6.1 stelt dat alle burgers gelijke rechten hebben, ongeacht hun religieuze achtergrond. Maar evangelisatie is bij wet strafbaar gesteld. Zo werden op 29 januari 2008 27 evangelische christenen het land uitgezet op beschuldiging van „evangelisatie onder moslims.”

De Jordaanse grondwet garandeert vrijheid van godsdienst. Maar zaken die wij het ”burgerlijk wetboek” noemen, regelen de religieuze gemeenschappen zelf, zoals huwelijk, scheiding en erfrecht. Moslims vallen onder de shariarechtbanken. Shariarechtbanken erkennen scheiding en polygamie, christelijke rechtbanken niet. Dit leidt er in Jordanië soms toe dat een christen die wil scheiden moslim wordt. Hij valt dan onder de shariarechtbank.

Jordaanse christenen zijn zich bewust van het feit dat er op religieus gebied geen volkomen gelijkberechting is tussen moslims en christenen. Ze kennen allemaal moslims die christen zijn geworden maar dit geheim houden.

Op Jordaanse paspoorten wordt de religie vermeld. Deze van ”moslim” veranderen in ”christen” blijkt in de praktijk problematisch. Ik werd voorgesteld aan een man die jaren geleden de overstap maakte van het islamitisch naar het christelijk geloof. Hij verzocht de rechtbank om de religie in zijn paspoort te wijzigen. De zaak heeft zich bijna tien jaar voortgesleept. Toen kreeg hij een nieuw paspoort waarin bij religie ”geen/zonder” staat.