Al die dominostenen over de kaart van de eurozone zorgen voor een behoorlijke chaos. Van de zeventien landen in de eurozone kregen na januari 2010 elf een regering met een andere kleur. De meeste schade komt door de schuldencrisis.

Het ‘feest’ begon natuurlijk buiten de Europese Unie, namelijk in 2008 in IJsland. Vrij snel na de val van Lehman Brothers in Amerika ging in IJsland de Landsbanki onderuit. Deze bank had onder de naam Icesave vestigingen op het Europese vasteland. Daarmee had de kredietcrisis de Europese Unie bereikt.

Enkele regeringsleiders vertrokken natuurlijk gewoon door metaalmoeheid. Zo is het vertrek van de Nederlandse premier Balkenende nooit toegeschreven aan de economische crisis. De CDA-kiezer was gewoon op hem uitgekeken.

Maar bij de val van het kabinet-Rutte ligt dat duidelijk anders. De partijen werden het in het Catshuis niet eens over een nieuwe bezuinigingsronde, en daarop struikelde het kabinet.

In Groot-Brittannië vertrok premier Brown ook toen de kiezer vier regeringen van Labour beu was, hoewel de val van de bank Northern Rock in 2008 in Downing Street heel wat zweet had opgeleverd.

Ook in Frankrijk was het misschien niet zozeer de eurocrisis die leidde tot het wegstemmen van president Sarkozy. Hoewel het dossier over de euro (met de sticker ”Merkozy”) zeker het laatste jaar hoog op zijn agenda had gestaan.

Boekhouding

Met een beetje ironie kun je zeggen dat Griekenland een baken van stabiliteit is. Van de drie partijen die woensdag een regering vormden, trekken er immers al twee veertig jaar samen op; Nieuwe Democratie en Pasok. De ministers van deze partijen hebben in het verleden de creatieve boekhouding gevoerd.

Maar de werkelijkheid is anders. De partij Pasok –geleid door minister van Financiën Evangelos Venizelos– mag dan meedoen in de regering, de steun is gedaald van 44 procent in 2009 tot 12 procent afgelopen zondag. Zo’n schoktherapie maken maar weinig partijen mee.

In de verkiezingsuitslagen in Griekenland valt ook de steun voor communisten en rechts-extremisten op. Dat patroon is overal te zien.

De Europese kiezer zoekt de flanken op. In Frankrijk haalde begin mei de rechtse Marine Le Pen bijna 18 procent in de presidentsverkiezingen. Dat was meer dan haar vader ooit in zo’n stemming had gehaald. En bij de parlementsverkiezingen van deze maand deden ook de communisten het beter dan de afgelopen jaren. „Het is de uitholling van het midden”, concludeert prof. Arjo Klamer, econoom van de Erasmus Universiteit in Rotterdam.

Ook in de Nederlandse peilingen voor de verkiezingen in september is terug te zien dat de extremen als magneten werken. Het is zowel de SP van Roemer als de PVV van Wilders die er met de stemmen vandoor gaat, ten koste van de traditionele middenpartijen als CDA, VVD en PvdA. „Dat zorgt voor versplintering en fragmentatie”, meent Klamer.

Volgens de Rotterdamse hoogleraar is deze tendens van een „toeschouwersdemocratie” al langer aan de gang. Maar dit is wel het landschap waarin de Europese schuldencrisis zich voltrekt. Klamer: „De kiezer stemt tegen de macht, zonder werkelijk een alternatief te hebben.”

Verlinksing

De dominostenen vallen niet allemaal dezelfde kant op. In Frankrijk ging het van de rechtse Sarkozy naar de linkse Hollande. Maar in Spanje ging het precies andersom, van de socialistische Zapatero naar de conservatieve Rajoy. Daar zit geen enkel patroon in. „Het is in elk geval geen verlinksing”, stelt politiek commentator en Elseviercolumnist Arend Jan Boekestijn opgelucht vast.

Italië heeft er zelfs voor gekozen het politieke debat zelfs even uit te schakelen, door de regering-Monti te bemensen met deskundigen. „Men heeft de buik vol van de democratie”, meent prof. Klamer, „en men kiest voor technocraten. Het is natuurlijk een misvatting dat dit op lange termijn kan werken. Technocraten zijn er niet in geschoold de draagkracht van het volk aan te voelen. Dat is het vak van politici.”

Boekestijn vindt het jammer dat de regering-Monti inmiddels steeds meer politieke tegenwind krijgt. „Terwijl deze mensen zo veel goeds voor het land hebben gedaan. Eindelijk wordt er gesaneerd. Maar zo’n man als Berlusconi gaat gewoon door het klimaat te vergiftigen.”

Middenmoot

In de eurozone hebben nog maar zes landen dezelfde regeringsleider als bij het aantreden van Van Rompuy. Opvallend genoeg zijn dit overwegend kleine landen, namelijk Luxemburg, Cyprus, Estland en Malta. Oostenrijk zit in de middenmoot.

Maar verwarrend genoeg staat ook Duitsland in dit lijstje. Dat is met 82 miljoen mensen weer het grootste land in de EU. En hier zal voorlopig het dominosteentje niet vallen. In de zogeheten ”Sonntagsfrage” scoort de CDU van kanselier Merkel onveranderd als grootste. Het lukt de sociaaldemocratische SPD maar niet daar bovenuit te komen.

„De Duitsers zijn gewoon trots dat Merkel veel gewicht in de Europese schaal legt”, meent Klamer.

„Ik ben zo diep onder de indruk van de Duitsers”, zegt Boekestijn. „Ze hebben geen populisten. Maar die zullen vanzelf komen zodra de inflatie stijgt.”

Boekestijn vreest wel voor het spook van de geldontwaarding. „Als er steeds nieuwe regeringen komen, worden hervormingsprogramma’s niet afgewerkt. De enige oplossing daarvoor is een bankenunie gekoppeld aan een begrotingsunie. Pas na die deal komen we in rustiger vaarwater.”

Klamer vindt deze oplossing te „instrumenteel” gedacht. „Dat is denken uit de jaren dertig. Het probleem is het grote verschil tussen invoer en uitvoer tussen bijvoorbeeld Duitsland en Griekenland. Ik vrees dat we nog door de woestijn heen moeten. Laten we hopen dat iedereen zijn beschaafdheid houdt, want in een crisis gebeuren waanzinnige dingen.”