Vrijwel onzichtbaar kronkelt de Grebbelinie van Spakenburg naar de uiterwaarden bij Rhenen, de plaats die in het collectieve geheugen van de Nederlanders verbonden is met een moedige strijd en de trieste uitslag ervan: het ereveld op de Grebbeberg. Heel wat minder mensen weten dat de linie erg zwak was en dat er in de meidagen van 1940 weinig meer lag dan een verbeterde versie van twee eeuwen eerder.

Tal van stichtingen zetten zich de afgelopen jaren in voor het behoud van onderdelen van de Grebbelinie, die sinds april een rijksmonument is. Kazematten, het Nederlandse woord voor bunkers, werden hersteld en loopgraven werden gereconstrueerd. Overlevenden van de strijd lieten hun herinneringen te boek stellen.

De meeste initiatieven gebeurden op lokaal niveau. Enkele jaren geleden ontstonden er echter plannen om de linie breder aan te pakken. Dat resulteerde in het rapport ”De Grebbelinie boven water” waarin werd beschreven hoe de linie zichtbaar kon worden gemaakt.

Projectbureau SVGV uit Scherpenzeel kreeg de opdracht om de plannen te coördineren. Annet Geijtenbeek is manager van het Grebbelinieprogramma van de SVGV. „De linie is nog voor een groot deel intact. Na de Tweede Wereldoorlog raakte de linie in verval. Het grootste deel lag echter in natuurgebieden. Daardoor is er veel bewaard gebleven.”

Het herstel van de verdedigingslinie heeft meerdere redenen. „Ze is een landschappelijk fenomeen met een grote cultuurhistorische waarde. Daarom moet ze voor mensen toegankelijk zijn.” Door ervoor te zorgen dat in grote onderdelen van de linie rust heerst, moeten planten en dieren de ruimte krijgen. Daarnaast is er een educatieve reden. „We willen volgende generaties duidelijk maken wat hier is gebeurd.”

Het doel van SVGV is niet de hele verdedigingslijn te tonen. En zeker niet om er een toeristische attractie van te maken. „We pakken bijvoorbeeld niet een hele dijk aan, maar slechts een deel ervan.” De afgelopen jaren werden er elf sleutelprojecten opgesteld. Het betreft onder andere het herstel van een spuisluis in Spakenburg en de realisatie van een bezoekerscentrum bij Fort aan de Buursteeg op de grens van Renswoude en Veenendaal. Dat laatste project gaat in januari van start. Daarnaast zijn er verspreid over de linie nog tal van initiatieven, zoals wandel- en fietsroutes. Vorige week werd de vernieuwde Asschatterkeerkade bij Leusden geopend. Deze 2500 meter lange keerkade is beter toegankelijk gemaakt voor wandelaars, een loopgraaf is gereconstrueerd en een kazemat is opgeknapt.

„We willen geen grote groepen mensen naar de hele linie trekken”, zegt Geijtenbeek. „We proberen de drukte op enkele punten te concentreren.” Ze doelt daarmee onder andere op het toekomstige bezoekerscentrum bij Fort aan de Buursteeg, musea in Spakenburg en Amersfoort en op Hoeve de Beek in Woudenberg. Bij de musea is de infrastructuur al dusdanig dat er grote groepen mensen kunnen komen.

SVGV wil onder andere schootsvelden zichtbaar maken. Daarvoor wordt op een aantal punten begroeiing verwijderd. Ook komen langs de hele linie dezelfde bankjes en informatiepanelen.

Omdat het herstel van de linie een enorm project is, zijn de kosten eveneens hoog en duurt het nog zeker tot 2016 voordat al het werk is uitgevoerd. Er zijn inmiddels miljoenen euro’s gestoken in het vernieuwen van de linie. Het geld komt onder andere van de provincies Utrecht en Gelderland, enkele gemeenten, Staatsbosbeheer, waterschap Eem en Vallei en ondernemers. Door de economische crisis moeten sommige doelstellingen worden bijgesteld. „Een voordeel is dat sinds 2009 al veel projecten in gang zijn gezet. Daar gaan we mee door. Voor andere onderdelen moeten we steeds weer geldschieters vinden.”

Wanneer in 2016 de linie is opgeknapt, wordt het Grebbelinieprogramma stopgezet. Momenteel wordt er nagedacht over de manier waarop de linie dan moet worden beheerd. „Het is belangrijk dat bedrijven geld verdienen aan de linie. Dat kan geld opleveren voor het beheer.”

Het favoriete project van Geijtenbeek is wel het opknappen van onderdelen van de linie bij het natuurgebied de Blauwe Kamer in Rhenen. „We herstellen daar de bastions en het hoornwerk en we leggen er trappen en parkeerplaatsen aan. Zo maken we de linie beleefbaar.”

Sleutelprojecten

Het herstel van de Grebbelinie is onderverdeeld in elf sleutelprojecten.

– Realisatie bezoekerscentrum Fort aan de Buursteeg, Renswoude.

– Herstel voet van de Grebbeberg, Rhenen.

– Subsidieregeling voor kleine projecten.

– Reconstructie spuisluis Bunschoten-Spakenburg.

– Wandel-, fiets- en kanoroutes.

– Promotieactiviteiten, waaronder het jaarlijkse Grebbeliniefestival.

– Zichtbaar maken linie op plaatsen waar deze wordt doorsneden door wegen.

– Meer recreatie ten noorden van Amersfoort.

– Herstel delen Asschatterkeerkade in Leusden.

– Herstel Fort Daatselaar in Renswoude.

– Herstel keerkade en veldschans Lambalgen in Woudenberg.

Bezoekerscentrum

Fort aan de Buursteeg, tussen Renswoude en Veenendaal, moet in de toekomst een bezoekerscentrum herbergen. Het is nog niet duidelijk hoe het eruit gaat zien. Een van de ideeën is om het bezoekerscentrum te bouwen boven de spoorlijn die het terrein van het fort doorsnijdt. Omwonenden vinden dit echter niet mooi. Een ander idee is de bouw van een uitkijktoren. Momenteel wordt het terrein bouwrijp gemaakt. Afhankelijk van de financiële situatie is het plan om eind 2012 te beginnen met de bouw.

Het fort was in het verleden een camping. De voormalige campingwinkel is inmiddels een horecagelegenheid. Daarnaast is het de bedoeling dat bezoekers van het fort worden geïnformeerd over de Grebbelinie. Bovendien worden er activiteiten ontwikkeld om het fort draaiend te houden.

Spuisluis

In mei 1940 lag Bunschoten-Spakenburg nog aan het IJsselmeer. Via de spuisluis in Spakenburg moest het noordelijke deel van de linie onder water worden gezet. In principe kon er ook gebruik worden gemaakt van getijdenstromingen in de Zuiderzee. Bij stormvloed moest het water tot aan Amersfoort komen. Dat is nooit gelukt. De spuisluis werd in 1949 afgebroken maar is nu gereconstrueerd.

Overigens werd er bij de aanleg van de Afsluitdijk al rekening gehouden met een Duitse inval. Aan de westkant kwam één sluizencomplex meer dan aan de oostkant. Wanneer de Duitsers vanuit het oosten het waterpeil in het IJsselmeer zouden willen verlagen om de Grebbelinie droog te maken, zouden de Nederlanders aan de westkant met één complex meer het IJsselmeer nog sneller weer volpompen.

Recreatie

Wandelen, fietsen en kanoën. Dat moet op en langs de hele linie mogelijk worden. Veel wandel- en fietspaden zijn al gerealiseerd, evenals kanoroutes. Eerder dit jaar werd het Grebbeliniepad geopend: een 84 kilometer lange wandelroute tussen Rhenen en Spakenburg die in beide richtingen kan worden gelopen. De route is gemarkeerd met paaltjes. Langs de route zijn informatiepanelen opgesteld.

Er zijn diverse fietsroutes mogelijk. Een daarvan begint bij Hoeve de Beek in Woudenberg. In de hoeve is een tentoonstelling over de Grebbelinie. Ook is bij de hoeve een voormalige loopgraaf te bezichtigen.

Over het Valleikanaal, de Oude Lunterse Beek en de Heiligenbergerbeek voert een bewegwijzerde kanoroute langs de verdedigingslinie.