De verwachtingen zijn hooggespannen nu paus Benedictus XVI vanaf donderdag tot zondag zijn geboorteland Duitsland bezoekt. Theologen speculeren volop over een mogelijk eer­herstel van de grote kerkhervormer. Dat zou moeten gebeuren tijdens een gesprek met de leiding van de Evangelische Kerk in Duitsland, vrijdag in het augustijnenklooster in Erfurt.

De lutherse kerkhistoricus Christoph Markschies, oud-rector van de Humboldt-Universität in Berlijn, hoopt dat de paus de gelegenheid aangrijpt om Luther te rehabiliteren en te erkennen als vernieuwer van de kerk. Dat moet de weg vrijmaken voor een gezamenlijke herdenking van protestanten en rooms-katholieken van het 500-jarig jubileum van de Reformatie in 2017.

Ook een groep van achttien vooraanstaande protestantse Duitsers vraagt paus Benedictus XVI de ban tegen Luther op te heffen. In de publicatie ”Lieber Bruder in Rom! Ein evangelischer Brief an den Papst” wijzen zij op dwalingen in de Rooms-Katholieke Kerk, maar roepen zij ook op tot meer samen­werking.

Toch zal Nikolaus Schneider, raadsvoorzitter van de Evangelische Kerk in Duitsland, vrijdag in Erfurt niet om eerherstel van Luther vragen. Hij ziet de reformator vooral als een „scharnierpunt” tussen beide kerken, zo zei hij vorige maand voor de Duitse radio. „Luther wilde de kerk reformeren. Hij werd sterk beïnvloed door Augustinus, van wie de paus ook veel afweet. De genadetheologie van Augustinus, de concentratie op Christus, dát is de kern die ons verbindt en die onze gemeenschappelijkheid tot uitdrukking brengt.”

Schneider kan zich echter wel voorstellen dat de paus, als hij in het klooster van Luther is, niet om de reformator heen kan. „Het is eigenlijk wel nodig dat hij hem aan de orde stelt. Ik zal in ieder geval iets zeggen over Luther als scharnierpunt. Het is zeker ook belangrijk de ontwikkelingen tot 2017 in ogenschouw te nemen, en af te spreken in welke geest we het 500-jarig jubileum van de Reformatie zullen vieren.”

Sola fide

Het is geen geheim dat Benedictus XVI –de naam die de Duitse theoloog Joseph Ratzinger koos toen hij in 2005 paus werd– goed op de hoogte is van Luthers theologie. Zo was hij als kardinaal Ratzinger een uitgesproken voorstander van de gemeenschappelijke verklaring van rooms-katholieken en lutheranen over de rechtvaardiging uit 1999. Daarin werd onder meer gesteld dat de lutherse rechtvaardigingsleer op bepaalde punten verschilt van die van de kerk van Rome, maar niet langer een obstakel vormt voor oecumenische eenheid.

Met een kring van veertig theologen, de Ratzinger Schülerkreis genoemd, boog Benedictus XVI zich in 2008 een jaar lang over de theologie van Luther. Ook liet de paus zich de afgelopen jaren een aantal keer in het openbaar over Luther uit, vrijwel altijd in verband met diens rechtvaardigingsleer.

Tijdens een leertoespraak over de brieven van Paulus, in november 2008, zei de paus dat Luthers stelling dat een christen alleen door geloof (”sola fide”) gered kan worden, klopt. Dat is Bijbels, „mits men het geloof niet uitspeelt tegen de ”caritas”, de liefde. Het geloof is: naar Christus kijken, zich aan Christus toevertrouwen, zich aan Christus hechten, zich aan Christus, aan Zijn leven conformeren. De vorm, het leven van Christus, is echter de liefde; daarom is geloven: aan Christus gelijkvormig worden en in Zijn liefde binnengaan.”

De werken van de mens spelen wel een rol in het zalig worden, zei de paus in 2007. „Luther zegt: Wij kunnen er niets aan toevoegen. En dat is waar. En vervolgens zegt hij: Dus tellen onze werken niet. En dat is niet waar. Want de edelmoedigheid van de Heer toont zich juist in het feit dat Hij ons uitnodigt mee te doen en waarde hecht aan ons met-Hem-zijn.”

Revalueren

Door dergelijke uitspraken hangen berichten over een mogelijk eerherstel van Luther al jaren in de lucht. Tot een opheffing van de banvloek kwam het echter nooit. Het hoofd van de pauselijke Raad voor Bevordering van de Eenheid onder Christenen, kardinaal Walter Kasper, bevestigde in 2008 slechts dat de dialoog tussen rooms-katholieken en protestanten gediend is met een voornemen van de paus om Luther te „revalueren.” „We kunnen veel van Luther leren, om te beginnen het belang dat hij hecht aan het Woord van God”, aldus Kasper.

Veel meer dan een herwaardering van Luther lijkt er vrijdag niet in te zitten. Benedictus XVI temperde afgelopen weekend de hooggespannen verwachtingen tijdens het programma Das Wort zum Sonntag op de Duitse televisiezender ARD. De paus gaf aan dat hij de ontmoeting met de vertegenwoordigers van de EKD in het augustijnenklooster –„waar Luther zijn weg begonnen is”– weliswaar als een hoogtepunt ziet, maar dat hij „niets sensationeels” verwacht. „Wij zullen daar samen bidden, naar Gods Woord luisteren, samen denken en ook spreken. Wij verwachten niets sensationeels. Het eigenlijke grootse ervan is precies dat wij samen op deze plek naar Gods Woord luisteren en bidden en zo innerlijk samen zijn en daadwerkelijk tot oecumene komen.”