Die vraag staat ook centraal in een artikel dat deze week in BusinessWeek is afgedrukt. Het is van de hand van China-correspondent Dexter Roberts. De titel van zijn verhaal -”How SARS is invigorating (versterken) China’s communists”- geeft eigenlijk al antwoord op de vraag of er werkelijk in China glasnost voor de deur staat.

Toch is de kwestie zo gek nog niet, want zeker in de eerste periode van de SARS-epidemie -van november 2002 tot half april 2003- leek het vertrouwen van de bevolking in de overheid naar een gevaarlijk dieptepunt te zakken. Woedend was men over het wegmoffelen door de autoriteiten van feiten en cijfers over ”Fei Dian Bing”, de ”bijzondere ziekte”, zoals SARS in de volksmond wordt aangeduid.

Maar toen kwam op 20 april de ommekeer. De regering, onder leiding van premier Wen Jiabao en president Hu Jintao, trok het boetekleed aan en erkende openlijk grove nalatigheid bij de aanpak van SARS. Minister van Gezondheid Zhang Wenkang en de burgemeester van Peking, Meng Xuenong, legden hun functie neer; later deden nog eens 120 verantwoordelijke figuren hetzelfde.

Overigens was met die schuldbelijdenis het wantrouwen onder burgers zeker niet geweken. Het Aziatische tijdschrift Far Economic Review kopte op 1 mei nog: ”China’s U-turn on SARS endangers Hu and the party” (China’s ommezwaai inzake SARS bedreigt Hu en de partij).

Maar Hu beloofde voor de toekomst „verantwoordelijk bestuur” en „open beleid.” En inderdaad vlogen daarna de cijfers over tafel. Openheid en verantwoordelijkheid bestuur leken zelfs op andere terreinen van de Chinese samenleving richtinggevend te gaan worden. Had SARS dan toch glasnost in zijn Chinese gedaante gebaard en begon die aan een onstuitbare opmars?

Op 12 juni leek de Financial Times die trend te bevestigen. De Britse zakenkrant meldde dat een commissie van hoge partijbonzen in het geheim bezig was wijzigingen in de grondwet voor te bereiden met als doel het eigendomsrecht van private ondernemingen vast te leggen in de grondwet. Daarmee zouden ze dezelfde rechten krijgen als staatsbedrijven. Voor een land dat nog altijd geleid wordt door de Communistische Partij een revolutionaire stap!

Overigens was het ook wel tijd voor zo’n gelijkberechtiging van privaat- en staatsondernemerschap, want de private sector draagt inmiddels 30 tot 60 (!) procent bij aan de economische groei in China. En ondanks dat worden ze zwaar achtergesteld bij die fossiele reuzen, de staatsbedrijven. Zo krijgen de private ondernemers hooguit 1 procent van de leningen die door staatsbanken worden verstrekt.

Al geruime tijd wordt er daarom van buitenaf op gehamerd dat als China werk wil creëren voor de miljoenen ontslagen arbeiders uit de vermolmde staatsbedrijven, het de private ondernemingen moet stimuleren in plaats van discrimineren. Hun eigendomsrecht grondwettelijk vastleggen zal al iets helpen: daardoor zullen de ondernemers immers gemakkelijker leningen kunnen krijgen van de staatsbanken.

Een ander effect zal zijn dat er minder kapitaal naar het buitenland verdwijnt, omdat Chinese ondernemers voortaan bereid zullen zijn in eigen land te investeren. Verwacht wordt dat in maart volgend jaar de grondwetswijziging door het Nationaal Volkscongres zal worden goedgekeurd.

Niet iedereen is ervan overtuigd dat achter de voorgenomen wetswijziging goede bedoelingen schuilgaan. William Gamble, verbonden aan ”Emerging Market Strategies” in Providence (VS) maakte de Financial Times er per ingezonden brief op attent dat Chinese families van hoge partijbonzen de drijvende kracht achter de wetswijzigingen zijn. Zij hebben zich mateloos verrijkt door op vaak duistere wijze lucratieve delen van die private economie in handen te krijgen. Maar hoe voorkom je dat bij erfkwesties en bij overdracht van bezittingen, je alsnog wordt aangeklaagd wegens malversaties? Door je bezit wettelijk veilig te stellen! En dat is precies wat in deze grondwetswijziging wordt geregeld, aldus Gamble.

Hoe het ook zij, president Hu heeft meer pijlen op zijn boog. Want er is nóg een voorstel dat zijn glasnostbeleid lijkt te bevestigen. Zo zou hij van plan zijn de democratie binnen de partij te versterken door partijleden het grondwettelijke recht te geven om leiders te kiezen of weg te stemmen.

Het motief hierachter is voornamelijk het tegengaan van corruptie. Want als ze weggestemd kunnen worden, zullen partijleiders zich minder snel te buiten gaan aan corruptie. Hu’s plan is dus zeker niet bedoeld om de eenpartijdictatuur op te geven, maar juist om die te versterken.

En daarmee zijn we bij de andere kant van het SARS-verhaal. Want na de beloftes van openheid over cijfers en feiten, volgde een keiharde anti-SARS-campagne, die allesbehalve vrij en democratisch kan worden genoemd. De maatregelen die werden genomen, waren regelrecht ontleend aan Mao’s dictatuur, helemaal in lijn met de denk- en handelwijze van een communistische bruut. Zo werden de bijna overbodig geworden ”buurtcomités”, die vroeger de buurt controleerden op ideologische zuiverheid, nieuw leven ingeblazen en ingezet om families op koorts te controleren. ’Verdachte gevallen’ werden gedwongen binnenshuis te blijven.

En de harde hand van de partij zorgde voor soortgelijke vormen van beleidsmatige overkill: sluiting van scholen, bioscopen, internetcafés, theaters en ga maar door. In Peking werden duizenden mensen opgesloten in quarantainegebouwen - alsof het politieke gevangenen in de goelags betrof, zo gemakkelijk werd tot zulke groteske maatregelen besloten.

Maar die aanpak had wél succes: SARS werd bedwongen, met als gevolg alom lof voor de Chinese autoriteiten vanwege de manier waarop ze de bevolking mobiliseerde om de ziekte uit te roeien. Ook onder de Chinese burgers heeft de partij aan gezag gewonnen; dat is althans de mening van de al geciteerde Dexter Roberts in BusinessWeek. En de conservatieve haviken zouden zich erdoor gesterkt weten. Allesbehalve glasnost dus.

Nu is het niet zo dat iedereen ervan overtuigd is dat SARS de communisten populairder heeft gemaakt. De Duitse sinoloog dr. Ole Döring schrijft in het laatste nummer van China Aktuell dat „veel geschoolde Chinezen absoluut niet meer geloven in ’de politiek’ en ook niets verwachten van eventuele „eerlijkheid” en „competentie” van de leiders. De SARS-crisis heeft bij hen juist gezorgd voor „complete desillusie.”

Als er dan sprake is van een sterkere en meer gezaghebbende partij, aldus Roberts in BusinessWeek, laat die dan werken aan een landelijk systeem voor publieke gezondheidszorg, dat de afgelopen tientallen jaren volledig is verwaarloosd ten bate van economisch groei. De partij is immers de enige organisatie die in staat is om over het hele land zo’n zorgstelsel snel op poten te zetten.

De belabberde toestand qua gezondheidszorg is af te leiden uit de statistieken, noteert ook Döring in zijn artikel. In de ranglijst op dit gebied, opgesteld door de WHO, bevindt China zich tussen de 191 landen op de 177e plaats. Een hoogst riskante positie, mocht er opnieuw een virus-ziekte als SARS uitbreken.

Maar Döring acht de kans op een grote sprong voorwaarts inzake de volksgezondheid zeker aanwezig nu een nieuwe capabele minister is aangetreden in de persoon van mevrouw Wu Yi. Zij heeft ook veel krediet onder meer bevlogen Chinese gezondheidswerkers.