Een held met een feestmuts
Hadrianus Junius is de nieuwe held van Hoorn. Niemand kent hem, maar daar komt dit jaar verandering in: hij is immers de „tweede Erasmus” en bovendien de uitvinder van de Nederlandse identiteit. Schande dat we hem vergeten zijn.
Hoorn heeft behoefte aan een nieuwe identificatiefiguur. Meer dan honderd jaar lang konden de inwoners ter inspiratie opkijken naar het standbeeld van Jan Pieterszoon Coen op het marktplein, maar de laatste jaren is dat ingewikkeld geworden. Steeds weer klinken er in Hoorn stemmen dat het beeld verdwijnen moet, omdat Coen helemaal geen held was, maar een „massamoordenaar.”
Dat zegt veel over de manier waarop helden in de loop van de eeuwen van gezicht kunnen veranderen. In de negentiende eeuw, toen het standbeeld van Coen in Hoorn geplaatst werd, was hij de grote grondlegger van ons koloniale rijk, de stichter van Batavia –het huidige Jakarta– en de man dankzij wie de Hollandse handel in de 17e eeuw een enorme vlucht kon nemen. Nu is hij vooral iemand die zich schuldig maakte aan discriminatie, onderdrukking en zelfs volkerenmoord.
Verontwaardigde burgers van Hoorn probeerden de afgelopen maanden voor elkaar te krijgen dat het standbeeld van Coen vervangen zou worden door „een beeld van een historische stadgenoot op wie Hoorn trots kan zijn.” Bijvoorbeeld van de 16e-eeuwse geleerde Hadrianus Junius (1511-1575). Maar dat ging de gemeenteraad toch te ver. Na veel commotie werd er vorige maand besloten om Coen op zijn sokkel te laten staan, maar het bijbehorende tekstbordje te veranderen. Daarop valt straks te lezen dat de grote 17e-eeuwse gouverneur-generaal van Nederlands-Indië zijn successen op zeer gewelddadige wijze boekte. Met die kritische voetnoot bij de geschiedenis zijn de gemoederen in Hoorn weer even gesust.
Niettemin blijft er een nieuwe held nodig en Junius gooit hoge ogen. Hij heeft het geluk dat het dit jaar precies 500 jaar geleden is dat hij geboren werd, reden voor Hoorn om groots uit te pakken met allerlei herdenkingsactiviteiten. Geen inwoner kan aan het eind van dit jaar nog zeggen dat hij nooit van Junius gehoord heeft, de beroemde geschiedschrijver, stadsarts, geleerde, schoolrector en dichter uit de zestiende eeuw die eigenlijk Adriaen de Jonghe heette. Junius is de man die in 1566 op voorspraak van Willem van Oranje benoemd werd tot de officiële geschiedschrijver van het gewest Holland, de man die in zijn postuum verschenen werk ”Batavia” (zie kader) de basis legde voor een Nederlandse identiteit.
Dus kreeg het tijdelijke onderkomen van het Westfries Museum de naam ”Feestwinkel Junius”. Er werd een fraaie tentoonstelling over historische feesten en optochten ingericht, die afgelopen voorjaar onder tromgeroffel werd geopend door Junius zelf, in zestiende-eeuwse kledij. Een groot Juniusportret siert intussen het oude museumgebouw, tegenover het standbeeld van Coen. Het Westfries Archief richtte vier vitrinetjes in met materiaal rond historische herdenkingen. Kunstenaars lieten zich door Junius inspireren, en het Hoornse festival voor oude muziek was in juni aan hem gewijd – ook al had hij zelf helemaal niets met muziek.
Er kwam een Juniuswandeling en een officiële tweedaagse Juniusherdenking inclusief wetenschappelijk symposium. Er werd een gevelsteen onthuld op de plek waar ooit Junius’ geboortehuis stond. Het straatnaambordje van de Juniusstraat werd vernieuwd en er kwam ook een straatfeest, want Junius was internationaal georiënteerd en de bewoners van de huidige Juniusstraat vormen óók een bonte mix van nationaliteiten – vooral Somaliërs en Turken. Kinderen leren op school over de zestiende-eeuwse geleerde. Klap op de vuurpijl was wel de wedstrijd: Wie ontwerpt nieuwe Juniuswipkippen voor een van de Hoornse speeltuintjes?
Bij al dat geweld denk je aan de ene kant: arme Junius. Hij was zo’n serieuze geleerde, en nu moet hij zich laten aanleunen dat hij een feestmuts krijgt opgezet en als boegbeeld van verkleedpartijen, optochten, maskerades en ander publiek vermaak wordt meegevoerd. Aan de andere kant: het is precies wat hij zelf ook deed. Ook hij maakte in zijn tijd een beeld van de geschiedenis waar het hele land trots op kon zijn en waar iedereen een stukje van zijn identiteit aan kon ontlenen, maar waarbij de waarheid soms wél enigszins geweld werd aangedaan.
Junius is immers de man die zijn best deed om de ”Bataafse mythe” een plek te geven in het nationale geheugen, met zijn nadruk op de gedachte dat de Hollanders rechtstreeks zouden afstammen van de roemrijke Bataven. Het is dat idee, dat na zijn dood (als zijn werk al uit de mode geraakt is) wordt overgenomen en verfraaid door de Hollanders van de gouden eeuw: vrijheidslievende Bataven die het juk van het vreemde gezag van zich wisten af te werpen, net als de oorspronkelijke Bataven rond het begin van onze jaartelling moedig in opstand kwamen tegen hun Romeinse overheersers.
Daar komt bij dat Junius verantwoordelijk is voor de eeuwenlang sluimerende Nederlands-Duitse strijd over de uitvinding van de boekdrukkunst. Had hij in zijn ”Batavia” niet stellig beweerd dat Laurens Janszoon Coster de ware uitvinder was, dan zou er geen probleem geweest zijn en dan had Gutenberg gewoon altijd de eer gekregen die hij verdiende.
Junius is dus wel de laatste die mag klagen over het feit dat hij als historische persoon geannexeerd wordt door hedendaagse Nederlanders die in hem een symbool zien van ruimdenkendheid, tolerantie, internationale oriëntatie en feestelijk volksvermaak – allemaal eigenschappen die vandaag populair zijn bij de definitie van een Nederlandse identiteit. Het lijkt een kwestie van tijd, dan wordt het standbeeld van Coen alsnog vervangen door het standbeeld van Junius. Met oranje sjaal. Zo blijven we de geschiedenis herschrijven.
Gelukkig krijgt Junius intussen ook serieuze historische aandacht. De historische vereniging Oud Hoorn, verantwoordelijk voor het hele Juniusjaar inclusief alle activiteiten, heeft óók gezorgd dat er serieuze boeken en artikelen verschenen. Het was een gelukkige greep om de neolatinist en historicus Dirk van Miert bij het project te betrekken. Niet alleen schreef die een prachtig herdenkingsboek, hij redigeerde ook een wetenschappelijke bundel en was betrokken bij de organisatie van een wetenschappelijk symposium. Zijn visie op de hele waaier aan Hoornse activiteiten verdient het om geciteerd te worden.
Bij sommige activiteiten, schrijft hij, „kun je als historicus je twijfels hebben. Maar dat zou duiden op een gebrek aan creativiteit. Wie geschiedenis wil laten leven moet geen middel onbenut laten en out of the box denken. Alleen zo komt het dat (…) een oudheidkundige vereniging wel voor elkaar krijgt wat een onderzoeker van de KNAW niet lukt: een zestiende-eeuwse humanist aan de mens brengen: van bejaarde stadswandelaar tot puberende scholier.”
Van de wetenschappelijke bundel zullen waarschijnlijk wereldwijd niet meer dan honderd exemplaren verspreid worden. Maar dankzij de enthousiaste vereniging Oud Hoorn heeft bijna iedere inwoner van de stad dit jaar kennisgemaakt met Junius. Dat is een prestatie op zichzelf, want het knappe van het activiteitenprogramma zit ’m in het feit dat er voor iedere doelgroep wel iets is georganiseerd. Toeristen, allochtonen, schoolkinderen, wetenschappers, kermisklanten en muziekliefhebbers, allemaal kunnen ze iets van hun gading vinden.
Het enige probleem is dat de historische realiteit soms uit het zicht verdwijnt, en volgens Junius zelf is dat een onvergeeflijke zonde: „Wie niet met vreugde opkomt voor de waarheid, die in zekere zin een beeld van God is, die verdient het volgens mij niet dat hij een mens genoemd wordt. Zorg en liefde voor de waarheid moet voor iedereen de heiligste en oudste plicht zijn.”
Lastig is dan wel dat Junius die oproep doet in zijn omstreden betoog over Laurens Janszoon Coster en de boekdrukkunst. Het laat iets zien van de ongeneeslijke menselijke neiging om de eigen waarneming en visie rechtstreeks tot waarheid te verheffen. Soms heeft de historicus daar evenveel last van als de simpele toerist.
