In de bijna twintig jaar die zijn verstreken sinds de Sovjet-Unie onder zijn leiding uiteenviel is Gorbatsjov in zijn land op de achtergrond gebleven. Terwijl hij in het Westen een graag geziene gast was, vertoonde hij zich in Rusland nauwelijks in het openbaar. Maar nu de pijnlijke herinneringen aan de angst en het lijden die volgden op het uiteenvallen van de Sovjet-Unie aan het vervagen zijn, treedt Gorbatsjov, die gisteren 80 werd, meer naar voren en spreekt hij zich meer uit. Kort geleden uitte hij zelfs felle kritiek op Vladimir Poetin.

Hoewel zijn nalatenschap nog altijd omstreden is, begint Gorbatsjov in Rusland in elk geval enige erkenning te krijgen als oudere staatsman. Zo is er momenteel in een museum naast het Kremlin een grote fototentoonstelling te zien over het tijdperk-Gorbatsjov.

Gorbatsjov is nog net zo vitaal en gevat als toen hij aan de macht was. Het waren die vitaliteit en humor die destijds als een verademing werden ervaren in de wereld, die een reeks ziekelijke en zwijgzame Sovjetleiders voorbij had zien komen.

„Ik kan niet geloven dat ik 80 ben en ik had niet gedacht dat ik het zou halen, maar ik wil hier niet in psychologische details treden”, zei hij gekscherend op een persconferentie. Zijn opmerkingen over de huidige stand van zaken in de Russische politiek waren duidelijk genoeg. Hij noemde Rusland een namaakdemocratie, waar het parlement en de rechterlijke macht niet onafhankelijk van de regering kunnen opereren. De grootste partij is volgens hem een slechte kopie van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

Gorbatsjov, wiens pogingen om het Sovjetsysteem te hervormen tot de ondergang van dat systeem leidden, zegt dat veel van zijn democratische hervormingen zijn teruggedraaid en kan zijn minachting voor de huidige machthebbers niet verbergen.

„Ongelofelijk verwaand”, zegt hij als hem wordt gevraagd naar premier Poetin en diens beschermeling president Medvedev. Gorbatsjov beschuldigt Poetin, president van 2000 tot 2008, ervan van Rusland weer een eenpartijstaat te hebben gemaakt, door verkiezingen te manipuleren, de pers te censureren en andersdenkenden aan te pakken. Zelf gaf Gorbatsjov naar zijn zeggen een poging om een politieke partij op te richten op toen een medewerker van het Kremlin hem fijntjes meedeelde dat hij het kon vergeten dat de partij ingeschreven zou worden.

Gorbatsjov besefte destijds goed dat de hervormingen die hij wilde doorvoeren zijn eigen gezag zouden aantasten, maar dat deerde hem niet, zegt hij. Het land was nu eenmaal dringend aan verandering toe.

„Ik had van mijn macht kunnen genieten zoals politici voor mij hadden gedaan en politici nu weer doen”, zei hij onlangs in een interview met de krant Novaja Gazeta, waarvan hij mede-eigenaar is. „Maar ik voelde dat het volk naar verandering snakte.”

Gorbatsjov was 54 toen hij in maart 1985 secretaris-generaal van de Communistische Partij werd. Voor Sovjetbegrippen was dat jong en zijn toegankelijkheid vormde een groot contrast met zijn voorgangers. Reeds een maand na zijn aantreden kondigde hij vergaande politieke en economische hervormingen aan. De bevolking, al tientallen jaren onderworpen aan een onderdrukkend regime, was enthousiast. Hij hief de (binnenlandse) ballingschap van dissident Andrej Sacharov op, begon snel ontwapeningsonderhandelingen met het Westen, die in 1987 tot het INF-akkoord leidden, en beëindigde de oorlog in Afghanistan.

Maar terwijl hij in het Westen snel een icoon werd, maakte zijn populariteit in zijn eigen land door de ongunstige gevolgen van haastig doorgevoerde hervormingen een snoekduik. Zijn poging het alcoholgebruik aan banden te leggen werkte averechts en hij slaagde er niet in de levensstandaard te verhogen, zoals hij had beloofd. Zijn campagne voor glasnost (openheid) slaagde wel. De pers mocht voortaan kritiek uiten op de machthebbers en over de misdaden onder Stalin schrijven.

De veranderingen gingen in sneltreinvaart door. In 1989 werden de eerste betrekkelijk vrije parlementsverkiezingen gehouden, die veel tegenstanders van het Kremlin aan een zetel hielpen. Gorbatsjov deed geen pogingen om een eind te maken aan de protestbewegingen die in Oost-Europa op gang waren gekomen en die tot de val van communistische regimes hadden geleid.

De oplopende spanningen mondden in augustus 1991 uit in een staatsgreep van communistische hardliners. De coup liep uit op een mislukking, maar de instorting van de Sovjet-Unie was in gang gezet. Nadat de leiders van een aantal republieken de Sovjet-Unie dood hadden verklaard trad Gorbatsjov op eerste kerstdag 1991 af als president.