Een goede diplomaat kan de andere partij laten verliezen zonder dat deze zich een verliezer voelt. Daarvoor is niet alleen een fluwelen tong nodig (diplomatiek taalgebruik noemen we dat). Maar vooral ook stilte.

Zodra de vertrouwelijkheid wordt doorbroken, weet ineens het hele volk dat hun minister een ”loser” is. De kranten koppen: ”Uitverkoop door beginnersfout”. De volgende keer zet zo’n man zich schrap. Eén keer gezichtsverlies is genoeg. Dan kan zelfs die goede diplomaat hem niet meer tot toegeven verleiden.

Het lekken van zo veel vertrouwelijke correspondentie is bijzonder slecht voor het vertrouwen tussen landen, meent Robert Cooper. Jarenlang werkte hij zelf als Brits diplomaat, onder anderen voor de premiers Major en Blair. Momenteel helpt hij EU-commissaris Lady Ashton bij het opzetten van een Europese buitenlandse dienst.

„Het is te vroeg om te zeggen dat door dit lek levens op het spel zijn gezet”, meent Cooper. „Maar het is duidelijk dat het vertrouwen in gevaar is gekomen. Mensen die met Amerikaanse diplomaten te maken krijgen, zullen meer op hun hoede zijn. Dat zorgt voor meer misverstanden. Anderen zullen sowieso minder geneigd zijn met Amerikanen te praten. Dat is natuurlijk allemaal niet goed.”

Van der Stoel

„Les 1 van de diplomatie is geheimhouding”, meent Arend-Jan Boekestijn (oud-VVD-Kamerlid en docent internationale betrekkingen aan de Universiteit Utrecht). „Zonder vertrouwelijkheid is diplomatie niet effectief. Denk aan Max van der Stoel, een van Nederlands grootste diplomaten. Die man reisde voor de OVSE de Balkan af, maar verscheen daar nooit op tv. Alleen op die manier kreeg hij heel veel goede dingen voor elkaar.

Diplomatie is een middel om oorlogen te voorkomen. Soms gaat dat met subtiele dreigingen. Maar dat kan nooit in het volle licht gebeuren. Dat kan de meest vreselijke gevolgen hebben.”

Prof. Jan Melissen (hoogleraar diplomatie aan de Universiteit van Antwerpen en onderzoeker bij het instituut Clingendael) herinnert zich een voorval met de toenmalige Britse ambassadeur Sir Colin Budd. „Die zei eens in een besloten gesprek met journalisten dat Balkenende „niet zo’n charismatische premier” was. Op zich niets bijzonders. Maar de volgende dag stond het in de NRC. Daarmee breng je een diplomaat ernstig in verlegenheid.”

Boekestijn verwacht dat het WikiLeaksschandaal gaat zorgen voor minder openheid richting de Verenigde Staten. „Als landen omzichtiger worden in de omgang met grootmacht Amerika, krijgt Washington een minder goed beeld van wat er op de wereld speelt. Daar is niemand mee gediend.”

Berlusconi

Boekestijn was niet verbaasd toen hij zag wat er vanuit Amerikaanse posten naar Was
hington wordt gezonden. „We wisten toch allemaal allang dat veel Golfstaten het niet met Iran zien zitten? Het is mijn indruk dat dit niet de meest 
geheime documenten zijn.”

Proeven

Volgens Melissen werpen de telegrammen een „goed licht op de vraag aan welke informatie er in Washington behoefte is. Vroeger leken de berichten van ambassadeurs sterk op krantenberichten. Tegenwoordig gaat het erom de atmosfeer 
in een land te proeven. Op die manier krijg je de typering van de Italiaanse premier Berlusconi als ijdel en incompetent. 
De meeste mensen denken ergere dingen over Berlusconi. 
In zo’n uitspraak beschrijft 
een Amerikaanse diplomaat hoe de Italianen denken.”

Melissen leest de documenten vooral als „interne stukken” van het State Department (Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken). „Interne communicatie heeft altijd een andere toon, omdat deze correspondentie nu eenmaal besloten is. Zonder intern circuit kan geen bedrijf of ministerie functioneren. Het gaat in deze stukken niet om het Amerikaanse beleid. Het is een stukje van de vele info die op de Amerikaanse minister afkomt.”

De gelekte telegrammen van de Amerikaanse diplomatieke dienst laten de wereld zien hoe het hoort, meent Robert Cooper. „Ik ben onder de indruk van de professionaliteit die eruit spreekt. De VS beschikken over competente mensen.”

Wat dat betreft, hoeft niemand zich dus te schamen. Wel vraagt Cooper zich af „wie er nu profiteert” van zo’n operatie als die van WikiLeaks. „Klokkenluiden over marteling dient tenminste nog een doel. Ik kan me voorstellen dat zo’n belang de diefstal van documenten waard is. Maar het gaat hier gewoon om heel goede diplomatieke arbeid. De enige die hier belang bij heeft is de geheime dienst van de vijand.”

Vermoord

Boekestijn noemt het laten lekken van zo veel documenten „het spelen met mensenlevens.” „Moet je je voorstellen wat er gebeurt als er namen van spionnen uitlekken. Die worden dan morgen vermoord.”

Uit deze diplomatieke berichten kan blijken dat een overheid iets doet dat onfris is, geeft Boekestijn toe. „Overheden moeten soms slechte dingen doen om erger te voorkomen, zoals oorlog. Wat te doen als waterboarding informatie oplevert die levens van duizenden mensen redt? Goede diplomatie is een bewijs dat het morele perfectionisme van linkse christenen niet haalbaar is.”

Melissen verwacht dat ministeries na dit schandaal hun correspondentie weer meer geheim gaan maken. „We zijn gewend aan een trend van steeds meer openbaarheid. Maar door WikiLeaks kan het gebeuren dat er meer stukken als geheim worden verstuurd. Dat lijkt paradoxaal, maar dat verwacht ik wel.”

Melissen deed zelf onderzoek in diplomatieke telegrammen. „Als je dan een archiefstuk met ”Confidential” onder ogen krijgt, kijk je daar eerst wat van op. Later leer je dat het zelfs vertrouwelijk is als een minister een kopje koffie neemt. Die buitenste schil van interne documenten is redelijk goed toegankelijk. De echte geheimen staan natuurlijk in brieven met de code ”Top Secret” of ”For your eyes only”.”

WikiLeaks claimt dat het staat voor een wereld die doorzichtiger is. Cooper wijst dit resoluut van de hand. „Transparantie is natuurlijk geen deugd in zichzelf. Als iedereen op deze wereld alles van de ander weet –bijvoorbeeld door alles af te luisteren– wordt de wereld onleefbaar. Wij hebben gewoon vertrouwelijkheid nodig, zowel in het openbaar bestuur als in de private sector. Dat valt prima te verenigen met een overheid die verantwoording aflegt voor haar optreden”, aldus de Europese topdiplomaat.

Vrijuit

Cooper is zijn eigen naam nog niet tegengekomen in de documenten die tot nu toe zijn uitgelekt. „Maar ik praat vaak met mensen van het State Department, dus dat kan maar zo gebeuren. Ik heb er hele goede kennissen zitten, met wie ik altijd vrijuit spreek. Ik sluit niet uit dat ik me een keer achter mijn oren moet krabben als ik zie wat ik heb gezegd.”

Vertrouwelijkheid in berichten

Het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken kent vier categorieën van vertrouwelijkheid voor documenten, aldus een woordvoerder.

Openbaar. Daaronder vallen bijvoorbeeld persberichten en reisadviezen.

Intern. Dat zijn berichten die de interne organisatie raken, zoals oproepen voor sollicitaties op bepaalde functies of nieuwe betalingsregelingen. In deze categorie vallen ook verslagen van bijeenkomsten die zelf wel openbaar waren, maar waarvan het verslag het stempel ”BZ intern” krijgt. „Je hoort dit niet in de trein te laten liggen.”

Volgens de woordvoerder moedigt het ministerie ertoe aan om zo veel mogelijk deze categorie te gebruiken en niet alles vertrouwelijk te maken.

Vertrouwelijk. Als de minister een buitenlandse collega ontmoet, komt het verslag in deze categorie. Idem met berichten over lopende onderhandelingen.

Deze berichten worden gecodeerd verstuurd, maar zodra een bevoegde ontvanger ze opent, ziet hij ze weer als gewone tekst. Waarschijnlijk zijn de WikiLeaks­documenten in dit stadium gekopieerd.

„Vertrouwelijke berichten hoor je op te bergen”, aldus de woordvoerder, „en niet op de je bureau te laten slingeren.”

Staatsgeheim. In deze hoogste categorie kan het gaan over mensenlevens van Nederlanders in het buitenland. Soms worden deze ook genummerd en moet de ontvanger ze na lezing weer afgeven. „Meer wil ik er niet over zeggen”, aldus de woordvoerder. „Maar ook deze berichten zijn uiteindelijk heel zakelijk en meestal beslist niet spannend.”