Francis Fukuyama was dinsdagmiddag te gast op de Internationale School voor Wijsbegeerte 
in Leusden, waar hij de eerste Frederik van Eedenlezing hield. Fukuyama werd eind jaren tachtig bekend met zijn boek ”Het einde van de geschiedenis”. Daarin beschrijft hij de superioriteit van de liberale democratie gekoppeld aan het vrijemarktdenken (westers kapitalisme).

De pretentie het beste systeem ooit te zijn, is niet onaangevochten. Zo is China bepaald geen liberale democratie, maar wel een economisch succes, dat nu zelfs de wereld uit het slop van de financiële crisis helpt.

En zonder ”trust”, vertrouwen, –in het economisch verkeer, in de politiek en in de samenleving– draait het raderwerk van de liberale democratie ook vast, aldus Fukuyama. Het is het thema van zijn boek ”Trust” (dat in Nederland werd uitgebracht onder de titel ”Welvaart”).

Fukuyama deed dinsdagmiddag in Leusden eigenlijk niets anders dan de inhoud van dat boek wat uitleggen. Nu is dat geen overbodigheid, want vertrouwen is wel het laatste waar de Nederlandse samenleving van vandaag door wordt getypeerd. Wantrouwen jegens de politiek, jegens bepaalde bevolkingsgroepen, jegens bankiers en sinds kort ook jegens beheerders van pensioenfondsen viert immers hoogtij.

Ook Fukuyama was het niet ontgaan dat het klimaat in Nederland is veranderd. Hij vertelt dat toen hij medio jaren negentig voor het eerst in Nederland was om zijn boek ”Trust” te promoten, hij eigenlijk niet wist wat hij de Nederlanders met hun poldermodel moest bijbrengen. „Ik kwam in een land dat al een hoog gehalte aan vertrouwen kende.”

Overigens zou Fukuyama later opmerken dat vertrouwen op zich niet genoeg is. Dat kan immers ook misplaatst zijn en een eigen leven gaan leiden zonder dat er nog sprake is van feitelijk vertrouwenwekkend beleid. Fukuyama schetste in dit verband een kleffe politieke cultuur van ‘ons kent ons’ waarin nieuwe uitdagingen niet meer worden opgemerkt en al helemaal niet aangepakt. En waarin de politiek onder het mom van vertrouwen geen werkelijke voeling meer heeft met de burgers en hun grieven en wensen (volgens Wilders en zijn aanhangers was daarvan sprake onder paars plus met zijn liefhebbers van linkse hobby’s).

In plaats van over ”trust” spreekt Fukuyama liever over „vertrouwenswaardig” en „verantwoordelijk gedrag” dat vertrouwen wekt. Nog een stap verder komt het belang van „sociaal kapitaal” voor een samenleving om de hoek kijken: groepen burgers die vrijwillig samenwerken voor gemeenschappelijke doelen en die zich baseren op gemeenschappelijke normen en waarden.

Dat intussen het klimaat in Nederland ingrijpend is veranderd sinds hij het voor het eerst bezocht, heeft ook Fukuyama, zoals gezegd, ervaren. Maar met zijn politieke polarisatie is Nederland niet uniek. Fukuyama ziet dezelfde trend ook in zijn land, de Verenigde Staten. „Ook daar schreeuwen politici liever tegen elkaar dan dat ze beschaafd discussiëren, en ook daar staan standpunten ten aanzien van bijvoorbeeld immigratie en de islam lijnrecht tegenover elkaar.”

Die afbraak van sociaal kapitaal en van vertrouwen in de samenleving heeft volgens hem diverse oorzaken. Zo is daar de opkomst van de multiculturele samenleving, waardoor burgers niet meer dezelfde taal spreken of waarden delen en geen gemeenschappelijke doelen nastreven.

Om aan te geven hoe ontwrichtend dat werkt, vergeleek Fuku­yama zo’n samenleving met een druk treinstation waar het een komen en gaan van mensen is, maar juist daardoor is zo’n plek een oord van criminaliteit.

Overigens is deze verdeeldheid niet terug te draaien, is Fuku­yama’s overtuiging, omdat die onvermijdelijk is geworden als gevolg van globalisering en de mobiliteit van mensen.

De moderne media versterken de fragmentatie en polarisatie doordat iedereen kan kiezen voor zijn eigen zender; niemand hoeft meer met zijn tegenstanders in debat te gaan, en dat komt het wederzijds vertrouwen niet ten goede. Ten slotte is falend bestuur bij het oplossen van maatschappelijke problemen en geschaad vertrouwen in de politiek of de financiële wereld een funeste factor.

Bij herstel van sociaal kapitaal en vertrouwen ligt een taak voor ‘de politiek’, vindt Fukuyama. Rond thema’s als goed burgerschap waaraan rechten en plichten zijn verbonden, moet die een nieuwe identiteit creëren voor burgers van verschillende etnische en culturele afkomst en achtergrond. Fukuyama kon het niet laten het Amerikaanse burgerschap als goed voorbeeld te noemen, waardoor een lappendeken van mensen toch een gezamenlijke identiteit en onderling vertrouwen kreeg.