Eerbied voor de gewoonste dingen
Vanaf station Stedum is het gehucht Westeremden maar tien minuten fietsen. Je ziet het al liggen, ietwat verhoogd tussen de weilanden. Als ijkpunt houd ik de torenspits van de 13e-eeuwse Andreaskerk aan, die maar net boven het gebladerte uitsteekt. Daar ergens moet het zijn.
De man die ik ga bezoeken maakt dit ritje ook vaak. Hij heeft geen rijbewijs en hij kijkt nooit op internet. Maar zijn wereld is wijd en voor iedereen toegankelijk. Henk Helmantel ontvangt mensen thuis, nu al 25 jaar.
Hij doet niet zelf open, want hij is nog een schilderij aan het vernissen. Met de armen over elkaar staat een galeriehouder in het atelier, klaar om het mee te nemen. Helmantel schuift ons de deur uit. „Dit vereist al m’n aandacht. Ga maar vast naar het museum, ik kom zo.”
Door de keuken van de Helmantels –met keukengerei dat de kenner eerder gezien heeft– bereiken we museum De Weem, dat in 1985 geopend werd en daarom dit jaar jubileert. De ruim zeventig werken die er nu hangen zijn voornamelijk in de afgelopen 25 jaar gemaakt en geven een goed beeld van het oeuvre van Helmantel.
Het zijn vooral de inmiddels bekende kerk- en kloosterinterieurs uit West-Europa en stillevens.
Maar dit is wel even een andere ervaring dan het doorbladeren van een fotoboek. Het is muisstil in De Weem –we zijn er buiten bezoektijd– en onze voetstappen klinken gedempt op de roodstenen vloer. Het zware balkenplafond en de stemmige witte wanden maken stil. Geen suppoosten te zien, dus kans om een schilderijhuid eens van heel dichtbij te bekijken.
Eerlijk is eerlijk: ik kwam hier lichtjes bevooroordeeld naartoe. Het werk van Helmantel vond ik ergens te steriel en te netjes. Ontzettend knap gedaan, maar daar houdt het dan ook mee op. Maar wat ik hier zie hangen intrigeert me. Vooral de kleinere schilderijen, stillevens met alleen wat oud glas of een enkel dood vogeltje, roepen om een aandachtige blik.
Wat zoiets kost, vraag ik de galeriehouder. „Algauw 40.000”, klinkt het nonchalant. Hij loopt onrustig heen en weer, hij wil zijn schilderij. „Nog een kwartier wachten”, zegt Helmantel bedaard doch onverbiddelijk. Hij is gearriveerd, klaar voor een gesprek.
„U hebt al zo veel gezegd in interviews”, zeg ik, „wat moet ik nu nog vragen?” Ik wil hier liever gewoon een tijdje rondkijken. Het komt me voor dat alles in huize Helmantel onderdeel is van één groot schilderij, tot het hondje met de bruin-wit gevlekte vacht toe dat voor de trap ligt. „Ik heb wel een idee”, zegt hij, „je gaat hier gewoon een tijdje rondkijken. En daarover schrijf je dan. Ik ben niet zo belangrijk.”
Terug in zijn atelier laat hij de opstelling zien voor het schilderij waar hij mee bezig is. „Ik schuif net zolang totdat ik het heb: de perfecte opstelling, de juiste lichtval. Soms duurt dat tijden, soms heb ik die, páts, in één keer.”
Wat hij doet is simpelweg een paar flesjes op een rij zetten, een eindje uit elkaar. Dan weer vormen schalen, brood, flesjes en doeken een ingewikkelder geheel. Maar altijd is er die rust, die bijna onnatuurlijk serene atmosfeer die door sommigen als mystiek wordt ervaren, zoals valt op te maken uit reacties in het gastenboek. Die atmosfeer hangt niet alleen in de sobere kloostergangen of kerkinterieurs, maar zit evenzeer in het Romeinse glas – veelvuldig schilderobject van de kunstenaar. „Glazen voorwerpen uit de oudheid, iets ontroerenders bestaat niet, al is het maar om de reden dat dat glas eigenlijk helemaal niet kán bestaan, nu nog, na eeuwen waarin het telkens en telkens weer had kunnen breken. Maar het is niet gebroken, het is heel, het is geschilderd”, schreef Marjoleine de Vos in het boek ”Henk Helmantel 40 jaar kunstschilder”.
Helmantels ogen lichten even op als ik de naam Morandi (1890-1964) noem, de schilder die met intense aandacht kruiken, vazen en flessen schilderde. Ik vind het een echte verrassing dat met name Helmantels nieuwste werk (er hangt een aantal doeken uit 2009 en 2010) zo aan het subtiele schilderwerk van deze Italiaan doet denken. Je moet er lang naar kijken, het vraagt meer aandacht dan alleen de snelle gedachte dat dit knap gedaan is.
Helmantel gebruikt het woord ”doorvoeld”. Hoe ongrijpbaar dit ook mag klinken, het is al eeuwenlang de basisvoorwaarde voor succesvol schilderwerk en het bepaalt ook de keuze van het echtpaar Helmantel wanneer het werk van andere kunstenaars aan zijn verzameling toevoegt. „Kijk deze”, zegt Helmantel, en hij wijst naar een klein schilderij in zijn woonkamer. Een aangesneden moot vis op een bord, in schijnbare achteloosheid op het doek geworpen. „Maar wel precies goed getroffen, die structuur van de vis. Ik werk zelf minder spontaan, in meer lagen, maar wel met hetzelfde doel: de dingen in hun essentie treffen.” ”Eerbied voor de gewoonste dingen” schiet er even door mijn hoofd, een dichtregel van Vasalis.
”Een aan de kerk geschonken goed” is de betekenis van het woord weem. „Kerk en weem zijn ooit gebouwd om tot zegen voor de mensheid te zijn”, zegt Helmantel. „En zo willen we dat nog steeds graag zien. Dit is gedurende 25 jaar een plek van betekenis voor veel mensen geworden: de omgeving, het huis, de schilderijen, eigenlijk alles bij elkaar.”
Regelmatig ontvangt hij reformatorisch publiek. „Die groep heeft kunstzinnig gezien best wat in zijn mars. Ik zie bij deze mensen nog respect voor de schepping. En liefde en aandacht voor wat ze beleven.”
Kun je zijn werk een eerbetoon aan de Schepper noemen? Hij knikt bedachtzaam. „Ja, dat mag best zo gezegd worden.” Ik refereer even aan ”Nieuw leven”, het schilderij waarop een karaf op een oude Bijbel staat. Door het bolle glas heen is vergroot het woord ”Jesu” te zien. Zijn enige werk met een heel duidelijke boodschap. „Ja, maar eigenlijk zit die natuurlijk overal in. Ook als ik appels, witlof of een muisje schilder. De aarde en zijn volheid zijn van de Heere.”
De jubileumtentoonstelling ”25 jaar museum De Weem” is tot en met 2 oktober te zien in Westeremden, Abt Emopad 2.
