Igor is vierdejaarsstudent aan de Technische Universiteit Bauman in Moskou. Als hij zich niet als volksteller had geïdentificeerd, zou je denken dat hij een straatverkoper was. Toch behoort de sjofel geklede jongeman tot de honderdduizenden studenten die de afgelopen week in Rusland de volkstelling hebben uitgevoerd.

Uitgerust met een zwarten leren tas, een stapel formulieren en een opgespelde legitimatiekaart belde hij de afgelopen dagen bij een groot aantal woningen aan in het noordelijke deel van Moskous centrum.

In het geval er reactie kwam, vroeg hij schuchter of hij een aantal vragen mocht stellen in het kader van de volkstelling. Om daar meteen aan toe te voegen dat de bewoner niet verplicht was de deur voor hem te openen. Burgers konden de vragen ook beantwoorden in speciaal daarvoor ingerichte kantoortjes in hun regio of stadsdeel.

„Veel mensen laten me niet binnen”, vertelt Igor verlegen. „Sommigen zeggen dat ze liever naar het kantoortje komen, anderen zeggen niets met de volkstelling te maken willen hebben.” Ook trof de student regelmatig niemand thuis aan. In dat geval liet hij een brochure achter, waarop was aangegeven hoe bewoners alsnog aan de volkstelling konden deelnemen.

Aantal inwoners
Igor heeft geluk. Hij kan zijn werk te voet doen. Volkstellers in andere delen van Rusland -dat maar liefst elf tijdzones kent- moesten heel wat meer moeite doen om hun adressen te bereiken. In het hoge noorden vlogen zij per helikopter, op de oostelijk gelegen toendra reden ze met de hondenslee en in de bergen van de Kaukasus vormden paarden het meest praktische vervoermiddel.

De volkstelling is de eerste in Rusland sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991. De sociaal-economische crisis die het land de afgelopen tien jaar in haar greep had, heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de demografische samenstelling van de bevolking. De regering heeft daardoor een slecht beeld gekregen van wie er eigenlijk in Rusland wonen.

„We willen meer te weten komen over het levenspeil en de opleiding van onze bevolking”, zegt Sergej Doednikov van het Moskouse arbeidsbureau. „Maar ook waar de mensen nu wonen en werken, wie er met pensioen is en wie er vooralsnog blijft doorwerken.”

De autoriteiten zijn in het bijzonder geïnteresseerd in het precieze aantal inwoners van Rusland. Hun aantal is de afgelopen jaren naar schatting met 4 miljoen gedaald tot 144 miljoen, onder meer door een hoog sterfte- en een laag geboortecijfer. Tegelijk is er ook sprake van grootschalige illegale immigratie.

Volgens premier Michail Kasjanov zal de regering op basis van de volkstelling haar toekomstige arbeids- en migratiepolitiek bepalen. Er dreigt volgens hem een chronisch tekort aan gezonde arbeidskrachten in het land.

Persoonlijk
De autoriteiten hadden de bevolking maandenlang voorbereid op de volkstelling. Grote billboards op straat en reclamefilmpjes op de televisie riepen de bevolking op aan de telling mee te werken, met onder meer slogans als ”Schrijf jezelf in de Russische geschiedenis” en ”Volkstelling: de garantie tot succes”.

Daar was ook alle reden toe. De volkstelling was namelijk vrijwillig en bevatte nogal wat vragen met een persoonlijk karakter, zoals over inkomstenbronnen, beroep en nationaliteit. Veel Russische burgers menen dat het beantwoorden van dergelijke vragen een risicovolle onderneming is, en dat niet alleen voor de naar schatting 5 miljoen illegalen in het land.

Want zal deze informatie niet worden door verkocht aan de racistische politie of de corrupte belastingdienst? Om nog maar niet te spreken over de kans dat de gegevens terechtkomen op cd-roms, die vervolgens te koop worden aangeboden in het criminele circuit. Voor veel Russen geldt het motto ”Het enige goede contact met de staat is geen contact”, waarmee ze zowel naar het vroegere totalitaire communistische bewind als naar de huidige corrupte overheid verwijzen.

Coördinator van de reclamecampagne Sergej Zverjev erkent dit probleem. „Burgers ervan te overtuigen toch mee te doen aan de volkstelling was heel moeilijk. Er heerst veel wantrouwen en angst onder de bevolking. Bovendien menen veel burgers dat de huidige regering weinig aandacht heeft voor hun problemen. Daarom hebben nogal wat mensen de volkstelling geboycot. Ze zeggen dat ze niet meedoen zolang hun salaris niet wordt uitbetaald of er verwarming wordt aangesloten.”

Inbraken
Vooral in verafgelegen provinciesteden stuitten volkstellers op collectieve weigering vanwege deze reden. In en om de grote steden waren het juist de rijkere burgers die niet aan de volkstelling wilden mee te doen. Zij instrueerden de bewaking van hun gemeenschappelijke flats onder geen beding een volksteller binnen te laten. Voorzover zij in een ”kottadzj” buiten de stad verbleven, stuurden ze hun honden op de volkstellers af. Menig student heeft de afgelopen week hierdoor verwondingen opgelopen.

„Waarom zou ik eraan meedoen?” motiveert econome Lena haar weigering mee te werken aan de volkstelling. De eigenaresse van een goedlopend bedrijfje in Moskou meent dat de overheid belangstelling voor haar heeft gehad. „Het gaat ze daarom niets aan wat ik doe en hoe ik leef. En wie verzekert mij ervan dat de volksteller zijn informatie niet doorgeeft aan een crimineel?”

Inderdaad maakte de Russische pers de afgelopen week melding van tientallen inbraken die samenhingen met de volkstelling. Maar ook de volkstellers zelf liepen gevaar. Behalve van loslopende honden waren ze ook het slachtoffer van agressieve burgers. Minstens drie volkstellers zijn met verwondingen in het ziekenhuis opgenomen nadat ze met een mes waren aangevallen.

Hoewel de autoriteiten beweerden dat de volkstellers hun werk op vrijwillige basis deden, bleken de studenten in Moskou vrijwel allemaal tot medewerking gedwongen te zijn. „Als we er niet aan meededen, zouden we onze studie niet mogen vervolgen”, aldus derdejaarsstudente Ira.

Onbetrouwbaar
De meestal nog jonge studenten -vaak niet ouder dan 20 jaar- waren slecht voorbereid op hun werk. Velen werden voor het eerst in hun leven geconfronteerd met taferelen van schrijnende armoede en zwaar alcholisme.

Vanwege hun jonge leeftijd en onervarenheid waren ze ook niet altijd in staat leugens te ontmaskeren. Niemand was verplicht zijn antwoorden met bewijsmateriaal te onderbouwen.

Volgens demografen moet minstens 90 procent van de bevolking aan de volkstelling hebben meegedaan om deze geldig te maken. Maar volgens opiniepeilingen zou in ieder geval in Moskou en Sint-Petersburg minstens 15 tot 20 procent van de bevolking medewerking hebben geweigerd.

Deze lage respons in combinatie met de onbetrouwbaarheid van de gegeven antwoorden heeft de Russische zakenkrant Kommersant al doen concluderen dat de volkstelling is mislukt. De officiële resultaten zullen in de loop van volgend jaar bekend worden gemaakt.