Kroes (66) speelt de rol van beschermvrouwe van een eerlijke concurrentie binnen de EU. Overtreders van de regels op dit terrein hoeven niet te rekenen op clementie. Na de ”Iron Lady” (ijzeren dame), de omschrijving voor de vroegere Britse premier Margaret Thatcher, hebben we nu in de Unie ”Nikkelen Neelie”, zoals de geroemde Nederlandse de laatste tijd in de internationale pers wordt aangeduid.Haar optreden imponeert. De daadkracht en de onverzettelijkheid die zij toont, blijven niet onopgemerkt. De gerenommeerde krant Wall Street Journal kende haar vorige maand de derde plaats toe in de top 100 van meest invloedrijke vrouwen ter wereld. Daarmee was zij tevens de hoogst geklasseerde dame uit Europa. Op eenzelfde ranglijst die in augustus verscheen in het Amerikaanse zakenblad Forbes stond zij als nummer 59 genoteerd.

De voormalige VVD-minister beheert in Brussel met de portefeuille Mededinging een zware post. Premier Balkenende oogstte lof toen het hem in 2004 was gelukt in de besprekingen met aantredend voorzitter Barroso over de verdeling van de werkzaamheden binnen diens college, het betrokken takenpakket voor de door het kabinet voorgedragen kandidate in de wacht te slepen.

Juist op dit beleidsgebied beschikt de Commissie, het dagelijks bestuur van de EU, over veel macht. Zij ziet erop toe dat ondernemingen op een faire wijze de concurrentieslag op de markt aangaan, opdat burgers en overige klanten goede producten kunnen krijgen tegen prijzen die niet kunstmatig hoog zijn. Zij bestrijdt kartelvorming, beoordeelt grensoverschrijdende fusies en overnames en waakt ervoor dat lidstaten geen ongeoorloofde financiële steun verlenen aan bedrijven. Een vrije markt met gelijke kansen voor elke producent en elke consument geldt als een van de voornaamste resultaten die het eenwordingsproces heeft opgeleverd.

Twijfels
Bij de benoeming van Kroes liep het bepaald niet gesmeerd. Ze behoorde bij de afwegingen omtrent de samenstelling van de nieuwe ploeg tot de twijfelgevallen. Critici in onder andere het Europees Parlement vroegen zich af of zij, gelet op het grote aantal commissariaten dat zij bekleedde binnen de zakenwereld, wel onafhankelijk en onkreukbaar zou zijn. „Dit is de eerste maal in mijn leven dat me een teveel aan ervaring wordt verweten”, repliceerde Kroes tijdens de hoorzitting in het EP. Ze moest beloven zich niet te bemoeien met dossiers waarbij concerns in het geding waren waarmee zij eerder nauwe banden had onderhouden.

Voorts klonken er beschuldigingen over laakbaar gedrag bij een fregattenverkoop in het verleden, over het aannemen van smeergeld en over dubieuze verwikkelingen rond de firma Tanker Cleaning Rotterdam. Bewijzen bleven echter achterwege. „Insinuaties, ongefundeerde aantijgingen”, constateerde Kroes.

Sterspeler
Van de argwaan die toen heerste, horen we vandaag de dag niets meer. De liberale politica is uitgegroeid tot een van de sterspelers uit het team van Barroso. De no-nonsensestijl die de twee kabinetten-Lubbers waarin zij zitting had propageerden, kenmerken haar handelen. Het bedrijfsleven treft in haar een geduchte medestander of tegenstander, het hangt er maar van af wat de eigen bedoelingen zijn op het punt van het handhaven van een ongehinderde concurrentie.

Hoewel het bij het merendeel van haar beslissingen gaat om de toetsing van voorgenomen fusies en overnames, trekken vooral sancties tegen opgespoorde kartels veel aandacht. Zij beschouwt die zelf trouwens ook als een prioriteit. Deze week greep zij voor de achtste keer dit jaar een groep ondernemingen in de kraag: producenten van rubber moeten 243 miljoen euro betalen. Het bracht het totaal aan uitgedeelde boetes in 2007 op ruim 3,3 miljard euro, tegen 1,8 miljard in 2006. In februari slingerde zij een vijftal fabrikanten van liften en roltrappen op de bon voor maar liefst 992,3 miljoen; het was de hoogste boete ooit voor een kartel.

Veelal wijdt Kroes een persconferentie aan besluiten in deze sfeer. Dan trekt zij alle registers open om het beeld van een strenge mededingingsautoriteit neer te zetten. Enkele zinsneden uit haar toelichting bij een recente aankondiging: „Bedrijven met illegale afspraken zullen ontdekt worden. Hun straf zal zwaar uitpakken, omdat de Europese Commissie niet accepteert dat zij de consument bedriegen door hem voordelen te onthouden. Ik hoop dat iedereen deze waarschuwing ter harte neemt.” Zij hanteert bij dit soort gelegenheden graag bewoordingen als „nultolerantie” en „boetes die afschrikwekkend werken.”

Ook Nederlandse marktpartijen die in de fout gaan, hoeven niet op een milde benadering te rekenen. Kroes is geen zetbaas van Den Haag en wenst niet de minste schijn te wekken dat zij in Brussel nationale belangen behartigt. Heineken, Grolsch en Bavaria weten ervan. Deze bierbrouwers werden in april aangeslagen voor bijna 274 miljoen euro, waarvan 219 miljoen ten laste van Heineken. Zij sloten onderling geheime deals op basis waarvan de prijs van een pilsje in de winkel en in de kroeg hoger uitviel dan in de situatie van een volledig open wedkamp.

Titanengevecht
Mondiaal gezien maakte de Eurocommissaris waarschijnlijk de meeste indruk door een klinkende overwinning in het titanengevecht met Microsoft. Haar voorganger, de Italiaan Mario Monti, bekeurde de Amerikaanse multinational in 2004 met een megaboete van 497 miljoen euro wegens overtreding van de antimonopoliebepalingen. De softwaregigant paste verkoopstrategieën toe die zijn dominante marktaandeel afschermden en onthield met hetzelfde doel technische informatie over zijn programma’s aan concurrenten. Kroes voegde er in 2006 nog 280 miljoen aan toe omdat de fabrikant van Windows volhardde in het kwaad.

Afgelopen september stelde de rechter de Commissie volledig in het gelijk. Ruim een maand later had Kroes in Wassenaar een etentje met de hoogste baas van Microsoft, Steve Ballmer, om het geschil definitief in lijn met haar opvattingen te regelen. Hij legde zich neer bij haar eisen en zag af van een beroepsprocedure. Het heeft de positie van Kroes versterkt en haar gezag vergroot.

„Ik ben geen pussycat”, geen doetje, luidt een bekende uitspraak van deze prominente Europeaan. Haar daden bevestigen dat. Ze onderscheidt zich als een volhardend kartel- en monopoliebestrijder. Kroes brengt voor de EU haar geld wel op. En voor Nederland is zij in Brussel als Eurocommissaris met een hoog rapportcijfer een prima visitekaartje.

De Europese Commissie bezit op het terrein van de mededinging vergaande bevoegdheden. Die hebben tot doel een vrije en eerlijke concurrentie binnen de EU te waarborgen.

Een gezonde onderlinge wedijver houdt bedrijven scherp. Zij zullen onder die omstandigheden eerder geneigd zijn tot innovatie. Zij dienen verder goed op hun kosten te letten, want worden zij te duur, dan loopt de klant naar een ander en daalt de omzet. Kroes stelt tegen die achtergrond op haar website vast: „Alle Europese burgers profiteren van onze aanpak. Zij krijgen een hogere kwaliteit tegen lagere prijzen.”

De interne markt, de situatie dat tussen de aangesloten landen de handelsgrenzen met al hun beperkingen zijn verdwenen, is een van de voornaamste verworvenheden van de Unie. Het mededingingsbeleid moet de voordelen ervan veiligstellen door te verhinderen dat ondernemingen zich onttrekken aan de slag om de gunst van de koper.

In dit kader richt de Commissie zich op een drietal taken. Zij waakt erover dat producenten met elkaar geen afspraken maken over prijzen of over verdeling van de markt. Een dergelijke samenwerking valt aan te duiden als kartelvorming en druist in tegen de bepalingen in het EU-verdrag. Spelers die de regels aan hun laars lappen, wacht een boete. De maximale omvang daarvan bedraagt 10 procent van de wereldwijde jaaromzet. Een overtreder die klikt en als klokkenluider fungeert, kan rekenen op strafkorting.

Een tweede element uit het pakket betreft het beoordelen van grensoverschrijdende fusies en overnames, met als uitgangspunt dat er geen monopolies mogen ontstaan of constructies met een te dominante marktpositie. Soms haalt Brussel een streep door de voorgenomen plannen of geeft het alleen goedkeuring als bijvoorbeeld een onderdeel van de activiteiten wordt afgestoten. Voorts doet het voorstellen om sectoren met traditioneel een nationaal, gesloten karakter, in de zin van slechts één of weinig aanbieders, zoals telecommunicatie, energie en post, te liberaliseren: meer competitie bewerkstelligen, wat leidt tot meer keuzemogelijkheden voor de afnemer.

Het derde aspect heeft betrekking op het toezicht op staatssteun. Zo mag een overheid niet met behulp van subsidie een bedrijf overeind houden dat op eigen kracht geen overlevingskansen heeft. Publieke fondsen inzetten op een wijze die de concurrentieverhoudingen verstoort, is verboden.

De Europese Commissie opereert op het gebied van de mededinging autonoom. Zij heeft bij beslissingen niet de instemming nodig van ministers en Europees Parlement. Wel ligt voor ondernemingen de weg open om naar de rechter te stappen. Zij wenden zich dan tot het Gerecht van Eerste Aanleg. Een eventuele beroepsprocedure dient bij het Europees Hof van Justitie. Beide instanties zijn gevestigd in Luxemburg.

Boetes spekken de EU-kas, maar uiteindelijk leiden zij tot een besparing voor de belastingbetaler. De Unie hanteert voor haar uitgaven namelijk een jaarlijks plafond. De middelen die zij ter financiering van dat budget ontvangt van derden, worden afgetrokken van de afdrachten vanuit de nationale schatkisten van de lidstaten. De ministers van Financiën hoeven dus minder geld op te halen via de fiscus.