Wie in China een gepolijste halfedelsteen koopt, kan het werk in handen krijgen van de 39-jarige Shi Tao. Niet dat het zijn vak is: Shi is journalist. Maar hij zit tien jaar gevangenisstraf uit en polijsten hoort bij zijn verplichte activiteiten achter de tralies. Shi zit vast omdat hij anoniem een e-mail verstuurde naar een redacteur van de Amerikaanse website Minzhu Luntan (Democracy Forum). De mail bevatte instructies van de lokale propaganda-afdeling van de partij.De censuur in China werkt onder andere via lijsten met verboden en aanbevolen onderwerpen, die bijna wekelijks aan de redacties worden opgelegd. De instructies in de mail van Shi betroffen onder andere informatie over de verboden Falun Gongbeweging en de herdenking van het bloedige neerslaan van de studentendemonstraties op Tiananmen.

Dankzij de medewerking van e-mailaanbieder Yahoo kwam de Chinese politie er achter wie het bericht verstuurd had. In 2004 werd Shi veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf voor het „doorgeven van staatsgeheimen aan buitenlanders.”

Shi is zonder twijfel het boegbeeld van de 29 journalisten die in China gevangen zijn gezet. Volgens het Committee to Protect Journalists (CPJ) is er geen ander land waar zo veel journalisten in de cel zitten. China heeft ook de dubieuze eer de langst vastzittende journalisten te hebben. In juli 1983 kregen Chen Renjie en Lin Youping respectievelijk levenslang en voorwaardelijke doodstraf. Een derde betrokken journalist werd werkelijk ter dood gebracht. Hun misdaad: het verspreiden van 300 exemplaren van een pamflet onder de naam Ziyou Bao, ofwel ”vrijheidsrapport”. De rechters oordeelden dat hun pamflet een ernstige poging was om „de democratische dictatuur van het volk en het socialistische systeem omver te werpen.”

Gevangen
Woensdag geven de aftelklokken die overal in Peking staan, aan dat het nog maar 365 dagen duurt tot de Spelen beginnen. Dat betekent volgens mensenrechtenorganisaties dat het Internationaal Olympisch Comité (IOC), China en de deelnemende landen nog krap een jaar hebben om te zorgen dat de mensenrechten worden nageleefd.

„China heeft in 2001 beloofd mensenrechten te respecteren”, aldus het CPJ. „Specifiek eiste het IOC ook dat China in de aanloop naar de Spelen volledige persvrijheid zou garanderen. Zonder die belofte zou Peking de Spelen niet hebben gekregen.” Sinds die belofte heeft China zeventien journalisten gevangengezet.

De belofte is niet nagekomen en ook de beloofde volledige bewegingsvrijheid voor buitenlandse journalisten is een wassen neus, stelt Human Rights Watch in een rapport dat woensdag uitkwam. Sinds 1 januari zijn ten minste dertien correspondenten geïntimideerd, bedreigd, illegaal vastgezet of mishandeld. En dat terwijl officieel per die datum de regels voor buitenlandse journalisten versoepeld zijn. Voorheen moesten ze voor elke reportagereis eerst toestemming vragen aan de lokale autoriteiten. Nu mogen correspondenten vrij reizen binnen China, met uitzondering van rampgebieden en de provincies Xinjiang en Tibet.

Maar in de praktijk maken de nieuwe regels weinig verschil. De ene keer is het de politie die net doet alsof er geen nieuwe regels zijn, in veel andere gevallen worden halve criminelen ingehuurd om het vuile werk te doen. Vaak geven lokale autoriteiten aan niets te weten van de nieuwe regels, en enkele correspondenten zeggen zelfs door het Chinese ministerie van Buitenlandse Zaken onder druk te zijn gezet.

Chinese staatsburgers in dienst van buitenlandse media als tolk, assistent of onderzoeker, worden geregeld door politie en de nationale veiligheidsdienst onder druk gezet. Indien de autoriteiten dat nodig achten, krijgt zelfs de familie een bezoekje.

Nek gebroken
Het grootste obstakel voor de persvrijheid ligt echter elders. Nog meer gevaar dan de journalisten en hun assistenten lopen hun bronnen. Als er journalisten op bezoek komen, krijgen de lokale bewoners vaak te horen dat het niet verstandig is om te praten. Burgers die toch hun mond opendoen, moeten dat na afloop bezuren. Na een kritische reportage op de Duitse televisiezender ARD over een nieuw te bouwen dam in Zuidwest-China, brak de lokale politie de nek van een van de geïnterviewden. De man is nu tot aan zijn nek verlamd. Dergelijke praktijken komen geregeld voor, en dus houdt het merendeel van de Chinezen liever zijn mond tegenover de pers.

„De regels zijn veranderd, maar het resultaat is hetzelfde,” zegt een onderzoeker van Human Rights Watch. „Berichtgeving wordt niet meer zozeer verhinderd door regels voor journalisten, maar door het afschrikken van de eigen bevolking en intimiderend gedrag van lokale bestuurders.”