Koningin Wilhelmina heeft van meet af aan wat met radio gehad. Ze had gevoel voor de rol van het medium. Haar eerste radiotoespraak hield ze in 1927. Zij was ook het eerste Europese staatshoofd dat het volk via de ether toesprak ter gelegenheid van Kerst. Dat was in 1931. Het werd een traditie, ook bij andere staatshoofden.De koningin -een begaafd redenaar- besefte vroeg dat de radio voor haar als vorstin een sterk wapen was. Toen ze na de inval van de Duitsers naar Londen moest uitwijken, nam dat besef alleen maar toe. Via de radio zou zij haar landgenoten kunnen bemoedigen: „Landgenoten, Nederland zal herrijzen.”

En het werkte. Zo schrijft Anne Frank in 1943 in haar dagboek: „Het is heus waar, als de berichten van buiten steeds slechter worden, helpt radio met haar wonderstem dat we de moed niet verliezen en elke keer weer zeggen: „Kop op, houd goede moed, er komen ook weer andere tijden!””

Vernieuwing
Koningin Wilhelmina had vooral twee dingen op het oog met haar radiotoespraken, stelt Schaap in zijn boek ”Het recht om te waarschuwen”: Nederland voorbereiden op de bevrijding en op een nieuw, modern Nederland na de oorlog met een sterke Oranje aan het hoofd.

De eerste oorlogspremier -De Geer- gaf haar onvoldoende ruimte om deze boodschap uit te dragen. De Geer vond dat koningin Wilhelmina veel te ver ging in haar toespraken en uitlatingen, schrijft Schaap. De spanningen liepen snel op en De Geer vertrok.

De koningin kon goed overweg met zijn opvolger, Gerbrandy. „Ik sluit niet uit dat dat te maken had met zijn radioachtergrond. Gerbrandy was van 1937 tot 1939 voorzitter van de Radioraad. Koos Wilhelmina voor Gerbrandy als oorlogspremier omdat hij de enige was die haar vrije toegang tot de ether wilde verlenen?”

Joden
Tijdens de oorlog hield koningin Wilhelmina 31 radiotoespraken. Schaap gaat in zijn boek vooral in op de vraag waarom de koningin in haar toespraken niet meer over de Jodenvervolging heeft gezegd. In slechts drie ervan sprak zij over het lot van de Joden. Schrijvers als Geert Mak en Nanda van der Zee beschuldigden de vorstin van passief antisemitisme en grove nalatigheid.

De communicatiewetenschapper Schaap vindt dat te gemakkelijk geredeneerd. Het is te simpel om nu -terugkijkend- met een vinger naar de vorstin te wijzen. Ze had er meer aandacht aan kunnen besteden, maar de Amerikaanse president Roosevelt, de Engelse premier Churchill en de Fransman De Gaulle spraken evenmin veel over Auschwitz. Het centrale thema van hun toespraken was: ”de oorlog winnen”, zo verklaart Schaap de keuze van koningin Wilhelmina.

Bijbel
Koningin Wilhelmina heeft in haar toespraken ook oog voor het geestelijk welzijn van haar landgenoten, zo blijkt uit het boek. Ze is blij dat de druk van het naziregime mensen naar de kerk en het Woord drijft. Bijna opgetogen zegt ze op 3 april 1942: „Hoe zwaarder de druk wordt, dien de moffen u opleggen, des te sterker wordt de onderlinge band tusschen u. Liefderijke, onzichtbare handen halen dien aan, want die band is een gaven van God zelf. In steeds wijderen kring wordt blijkbaar die band als zoodanig gevoeld, gaan de harten in toenemende mate open voor God. Ja, er hebben mij berichten bereikt, dat voor zeer veelen, in tegenstelling tot wat vroeger maar al te vaak geschiedde, thans de Bijbel opengaat als een wereld om in te verkeeren, om er uit te leven, om zich werkelijk te bergen en om zich werkelijk te wapenen. Ja dat het geheimenis in veler leven beleefd wordt, dat in dezen donkeren tijd het Woord geschiedt. Wij weten thans allen wat het is een volk te zijn, dat een kruis draagt. In dit bestel ligt groote troost en kracht, want Christus bewijst ons dat er geen kruis denkbaar is zonder opstanding, en ook geen opstanding zonder kruis.” Een bemoedigende boodschap voor een volk in ellende.

Te beluisteren
De toespraken staan niet alleen op papier, maar zijn sinds vorige week ook te beluisteren. Vier ervan krijgt de koper van Schaaps boek op cd mee. Jammer dat niet alle toespraken op cd staan. Toch is daar een oplossing voor, want het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) heeft alle toespraken op zijn site gezet. Daar zijn ze allemaal te beluisteren.

Bijzonder is dat in de gesproken tekst gezocht kan worden. Dankzij een inventieve techniek -ontwikkeld door medewerkers van de Universiteit Twente- kunnen geïnteresseerden een zoekterm intikken, waarna de site binnen enkele ogenblikken alle plaatsen in de toespraken toont waar koningin Wilhelmina dat woord gebruikt. Een fantastische vinding voor onderzoekers. Indrukwekkend is het de fragmenten te beluisteren na zoektermen als ”Bijbel” en ”God” te hebben ingetikt. Mooi is het dat de gesproken tekst ook in woorden op het scherm verschijnt en de computer precies aangeeft wanneer het woord komt.

Het zogeheten webthema op de site van het NIOD bevat ook unieke foto’s, affiches, spotprenten en video’s die betrekking hebben op koningin Wilhelmina en haar toespraken. Het NIOD verhult de kritische geluiden niet. Het instituut wil met de webthema’s interessante schatten die in zijn bezit zijn, openen voor een breed publiek.

Mede n.a.v. ”Het recht om te waarschuwen. Over de Radio Oranje-toespraken van koningin Wilhelmina”, door Jord Schaap; uitg. Anthos, Amsterdam, 2007; ISBN 978 90 414 111 2; 320 blz.; €19,95. Zie ook: www.niod.nl.