Twee jaar geleden vestigde Uganda ook al de aandacht op zich in de strijd tegen aids. De infectiegraad was toen volgens de overheid gedaald tot 10 procent. Het bericht werd met ongeloof ontvangen. Sceptici vermoedden dat de regering goede sier wilde maken bij grote financiële instellingen om extra kredieten los te peuteren. Anderen zeiden dat een vertekend beeld was ontstaan vanwege het povere meetsysteem.

Maar westerse hulporganisaties bevestigden het dalend aantal aids-slachtoffers, terwijl de jongste cijfers aan alle onduidelijkheid een einde maken. Ze zijn geaccepteerd door UN Aids, de officiële organisatie van de Verenigde Naties.

De succesvolle aanpak van aids in Uganda is te danken aan een nationale inspanning die dateert uit de tweede helft van de jaren ’80. Een universitair geschoolde aids-weduwe sprak president Museveni aan op zijn verantwoordelijkheid voor het welzijn van zijn volk. Zoals in zoveel Afrikaanse landen nog steeds het geval is, werd de ziekte in Uganda tot die tijd ontkend en de slachtoffers uitgestoten. De weduwe kon dat niet langer aanzien.

Bespreekbaar
Museveni en zijn vrouw gaven haar alle steun. Ze bouwde een netwerk op met de naam Taso, dat de ziekte op alle fronten te lijf ging. Vandaag de dag heeft Taso 40.000 mensen in dienst. De eerste taak was de bevolking te doordringen van de aard en de ernst van de ziekte. Aids moest bespreekbaar worden, vond Museveni.

In tegenstelling tot de officiële internationale instanties koos Uganda niet voor veilige seks als aanvalsstrategie. Het gebruik van condooms (Condoms) werd wel gepropageerd, maar een veel belangrijker plaats in de voorlichtingscampagnes kregen de begrippen onthouding (Abstinence) en trouw aan de partner (Be Faithful). Volgens Museveni wordt seksueel gedrag niet alleen biologisch bepaald maar wordt het ook sterk beïnvloed door maatschappij en cultuur. Het is dus te beteugelen.

Er kwam een organisatie om de boodschap van onthouding en trouw speciaal aan jongeren over te brengen. Aan de wieg daarvan stond de vrouw van Museveni, Janet, een belijdend christen. Ze weigerde te geloven dat verandering van levensstijl slechts een vrome wensdroom van naïeve moraalridders zou zijn.

Nadat politici, geestelijken, de media en gezondheidswerkers meer dan tien jaar de strijd tegen aids in een gezamenlijke krachtsinspanning zijn aangegaan, bewijzen de cijfers hoezeer de Museveni’s gelijk hadden. Jongeren wachten tegenwoordig tot hun achttiende voordat ze seksueel actief worden. In 1990 lag de gemiddelde leeftijd daarvoor in de grote steden nog op twaalf.

Zo’n aardverschuiving is voor Afrikaanse begrippen bijna ondenkbaar. Ook het aantal seksuele contacten van gehuwden met andere partners is sterk afgenomen, wat net zo goed een fenomeen voor Afrika mag heten. Het percentage vrouwen dat seks zei te hebben buiten het huwelijk, daalde van 18 procent in 1989 tot slechts 2,5 procent in 2000!

Opsteker
De Leerdamse huisarts Martien Bac ziet de resultaten van het Ugandese ABC-programma als een enorme opsteker bij zijn advieswerk in Zuid-Afrika. „Seksueel gedrag wordt vaak voorgesteld als een gegeven dat vrijwel niet te wijzigen is. Bijbelgetrouwe christenen stelden daar steeds tegenover dat gedragsverandering wel degelijk mogelijk is. We geloven dat het goed is voor land en volk dat er geleefd wordt volgens Gods geboden. In Uganda blijkt maar al te zeer hoe waar dat is. In die lijn lag ook de reactie van de zaal tijdens de conferentie van christenartsen in Taiwan: Zie je wel, we zijn niet gek.”

Bac was jarenlang geneesheer-directeur van het Gelukspan Ziekenhuis in Zuid-Afrika. Toen hij in 1990 terugkeerde naar Nederland, was het aids-virus nog maar net aan zijn dodelijke opmars in Zuid-Afrika begonnen.

Anno 2002 is het beeld dramatisch gewijzigd. Aids is de grote killer. Gemiddeld vallen iedere dag in Zuid-Afrika tegen de duizend aids-doden.

Het laatst was Bac in dienst van een gezondheidsinstantie van de Zuid-Afrikaanse regering. Tijdens zijn jaarlijkse bezoeken aan het land groeide een hechte band met zijn vroegere collega’s. Van lieverlee ontwikkelde hij zich tot adviseur bij de bestrijding van aids.

De dodelijke ziekte is in Zuid-Afrika een beladen onderwerp. President Mbeki miskende tot voor kort het besmettelijk karakter van aids en bracht de bevolking daarmee op een dwaalspoor. Met zijn FAME-strategie probeert Bac de ogen te openen voor de werkelijke feiten.

FAME staat voor kennis over de ziekte (Facts), veiligheid in seksueel gedrag (Abstinence, Monogamy) en zorg voor elkaar (Empathy). De Nederlandse arts verzorgt in Zuid-Afrika presentaties over deze aanpak, helpt bij de introductie en ontwikkelt voorlichtingsmateriaal. Net als de Ugandezen is hij ervan overtuigd dat vooral verandering van het seksueel gedrag de ziekte zal moeten stoppen.

„Ik zal niet zeggen dat het stimuleren van condoomgebruik zinloos is, maar het zal het aids-virus niet tot staan brengen. Condooms zijn met financiële steun van de Wereldbank massaal het Afrikaanse continent binnengebracht, maar het virus verspreidt zich desondanks nog steeds in snel tempo.”

Eenduidig
Bac zal de eerste zijn om te erkennen dat gedragsverandering een lange weg is. Toen hij het voor het eerst in Zuid-Afrika voorstelde, werd hij uitgelachen. De seksuele moraal is er los. Weinigen zijn trouw aan één partner. Onthouding is al helemaal niet aan de bevolking besteed. Net als in de rest van Afrika doet de mythe de ronde dat een leven zonder seks schadelijk is.

„Daarom is het zo wezenlijk voor het slagen van de campagnes dat er een eenduidige boodschap is. Dat verklaart het succes van de aanpak van aids in Uganda. Iedereen vertelt hetzelfde verhaal. Dan is gedragsverandering wel degelijk mogelijk”, aldus Bac.

Hij onderstreept daarbij de belangrijke rol die de kerken kunnen spelen. Tot nu toe is daarvoor weinig oog geweest, al is ook dat aan het veranderen. Bac: „De directeur van UN Aids, Peter Piot, heeft in februari van dit jaar in een toespraak tot de Amerikaanse Senaat erkend dat de witte jassen, de medici dus, het aids-virus voorlopig niet tot staan zullen brengen. Wie dat volgens hem wel kunnen, zijn de geestelijken, journalisten, onderwijzers en politici.”

De Leerdamse huisarts vindt het daarom een schande dat tijdens de Internationale Aids-conferentie van enkele weken geleden in Barcelona toch weer de suggestie is gewekt dat medici de wereld van aids zullen verlossen. Een vaccin tegen de ziekte zou in aantocht zijn.

Bac gelooft er niets van. „De aankondiging dat er een vaccin aankomt, hebben we al eerder gehoord. Daar komt bij dat het zeker nog vijf jaar zal duren voordat het massaal kan worden toegepast. Hoevelen zullen er intussen zijn besmet? Ongelooflijk dat men daarop wacht terwijl er een oorlog aan de gang is. Aids kan een land totaal ontwrichten. De Ugandese aanpak had centraal moeten staan in Barcelona. Die is effectief en er kan ook nog heel veel geld mee worden bespaard.”

Misleidend
Dat gedragsverandering mogelijk is, bewijst volgens Bac de strijd tegen het roken en het verkeersveiligheidsbeleid. „Het heeft lang geduurd, maar het beleid op beide terreinen is succesvol gebleken. Steeds minder mensen roken en het aantal verkeersdoden is dankzij een veelheid aan maatregelen eindelijk beneden de duizend per jaar gedaald. Het kan.”

Dat deze aanpak niet wordt toegepast op seksueel gebied, vindt hij onbegrijpelijk. „In West-Europa verschuift de leeftijd waarop jongeren hun eerste seksuele contacten hebben, ieder decennium met één jaar. We zitten nu al onder de zestien. Dat gaat gepaard met een enorme toename van onveilig seksueel gedrag. Er is de laatste jaren sprake van een stijging van het aantal tienerzwangerschappen en abortusaanvragen. Ook het aantal slachtoffers van geslachtsziekten neemt sterk toe. Toch zegt de regering: Doe maar waar je zin in hebt, als je maar veilig vrijt. Aangedrongen wordt op condoomgebruik, maar het werkt niet.”

Onderzoeken hebben dat volgens hem ondubbelzinnig aangetoond. „Van ervaren echtparen die overgaan op condoomgebruik omdat ze geen kinderen meer willen, krijgt de helft binnen vijf jaar toch een kind. Dat staat vast. En dat terwijl een vrouw maar drie tot vier dagen per maand zwanger kan worden. Het aids-virus kun je dertig dagen per maand oplopen. Het hele condoomverhaal is misleidend. Het condoom creëert schijnveiligheid.”

Dat geldt al helemaal voor jongeren. Jongeren geen strobreed in de weg leggen maar slechts adviseren condooms te gebruiken, vergelijkt Bac met kinderen auto laten rijden omdat er een airbag in zit. „Dat laatste vindt iedereen onverantwoord. We voeden kinderen van jongs af aan op tot veilig gedrag in het verkeer. Dat gaat stapje voor stapje. De airbag is de laatste veiligheidsmaatregel in een lange keten. Maar op seksueel gebied laten we toe dat jongeren plotseling alle remmen losgooien. Geen educatie, geen vorming, niet eerst vertrouwd maken met normen en waarden.”

De gevolgen blijven niet uit. Syfilis bijvoorbeeld was bijna weg maar is weer helemaal terug. De onkunde op dit gebied is groot. Bac: „Kinderen van dertien komen op het spreekuur voor de pil. Dan zeg ik: Haal eerst je moeder erbij. Als je dan wijst op het gevaar van de geslachtsziekte chlamydia en het daarmee gepaard gaande risico van onvruchtbaarheid, schrikken de meesten er toch van terug. We moeten mensen leren nadenken over het eigen gedrag en de consequenties ervan. Dat doen we op alle terreinen behalve op seksueel gebied. Daar rust helaas nog steeds een taboe op.”