Maar het heden ziet er heel anders uit. Het bezoek aan traditionele kerken is sterk teruggelopen en het moderne Europa is een multi-etnische smeltkroes van christendom, judaïsme, islam, boeddhisme, hindoeïsme en andere geloven.

Door die veranderde omstandigheden heeft de vraag van Europese kerken om het christendom als historische basis te vermelden, in de Europese Conventie tot debat geleid.

De Europese Conventie, die bestaat uit vertegenwoordigers van de vijftien Europese regeringen, parlementen, de kandidaat-lidstaten en het Europees Parlement, spreekt in Brussel over de toekomstige vorm van de Unie en komt in 2004 met een slotdocument.

In dat jaar wordt de Unie waarschijnlijk uitgebreid met tien nieuwe leden uit Midden- en Oost-Europa en het Middellandse-Zeegebied. Mogelijk zal het overwegend islamitische Turkije zich later bij de Unie aansluiten.

Het conventiedocument zou de blauwdruk kunnen worden voor een Europese grondwet, die het bestaande EU-oprichtingsverdrag zou kunnen vervangen. Voor sommige christenen is dit het moment om de religieuze erfenis van het continent in de preambule van het document op te nemen.

„Het is geen aanval op de doctrine van scheiding van kerk en staat”, zegt Keith Jenkins, ondersecretaris-generaal van de Conferentie van Europese Kerken in Brussel, aanvoerder bij de pogingen om het christendom in de conventie opgenomen te krijgen. „Het is een erkenning van de geschiedenis.”

Burgerrechtenstrijders en landen als Frankrijk en Zweden moeten niets hebben van de pogingen van de kerken, die erop wijzen dat nog drie van de vier Europeanen zeggen christen te zijn. Zij vinden het ongepast om alleen het christendom te benadrukken in een moderne, pluralistische maatschappij, die door sommige theologen zelfs als „postchristelijk” wordt omschreven. Vanwege dergelijke overwegingen werd twee jaar terug geen enkele verwijzing naar een religie opgenomen in het EU-Handvest van de fundamentele rechten.

„De EU moet de druk weerstaan om welke religie dan ook in constitutionele verklaringen op te nemen”, zegt Keith Porteous Wood, directeur van de Britse Nationale Seculiere Gemeenschap. „Europa omhelst mensen van vele geloven en mensen die geen geloof hebben. Het promoten van één geloof boven andere zal op den duur tot afkeer leiden.”

Hoe een erkenning van de rol van het christendom vorm zal krijgen is niet duidelijk, maar volgens Jenkins is niemand van plan „de preambule tot een Europese grondwet in een theologische verhandeling om te zetten.”

„Wat belangrijker is, is dat er een discussie over waarden ontstaat, dat wij Europa in termen van waarden gaan bekijken, niet alleen in termen van beleid. Kerken en religieuze gemeenschappen hebben een rol te spelen door bij te dragen aan het grotere openbare debat.”

Christenen van diverse geloofsrichtingen hebben zich achter de Conferentie van Europese Kerken geschaard. De organisatie vertegenwoordigt grote protestante kerken en een aantal nationale evangelische verenigingen. In Nederland behoren de Algemene Doopsgezinde Sociëteit, de Samen-op-Wegkerken, de Oud-Katholieke Kerk en de Remonstrantse Broederschap tot de organisatie. In België de Verenigde Protestantse Kerk.

Ook de Rooms-Katholieke Kerk heeft zich in het debat gemengd. Tijdens zijn bezoek aan Bulgarije vorige maand zei paus Johannes Paulus II dat de boodschap van het christendom „zelfs relevant is voor hen die in het politieke veld werken aan de Europese eenwording. Op zoek naar de eigen identiteit, kan het continent niet anders dan terugkeren naar de christelijke wortels”, aldus de paus. Vanuit het Vaticaan voegde hij er later aan toe: „Het christelijk patrimonium van de beschaving, dat zo enorm aan de verdediging van de waarden van democratie, vrijheid en solidariteit tussen de mensen in Europa heeft bijgedragen, moet niet verdwijnen of veronachtzaamd worden.”

Jenkins, die aan het hoofd staat van de commissie voor kerk en maatschappij van de conferentie, erkent dat er verzet is van Franse politici, die vasthouden aan de scheiding van kerk en staat. De toenmalige premier Lionel Jospin ijverde in 2000 voor het weglaten van verwijzingen naar religie in het EU-Handvest. Ook in Zweden, waar de kerk pas twee jaar geleden werd losgekoppeld van de staat, bestaan bezwaren tegen een extra nadruk op het christendom.

„Maar de christelijke erfenis van Europa is een feit, een belangrijk feit”, zegt Jenkins. „Vrede, gerechtigheid, verzoening, solidariteit en duurzaamheid zijn waarden die door veel Europeanen worden gedeeld en die de kern vormen van de christelijke boodschap.”

Ongelovigen en burgerrechtenijveraars zijn van die uitleg niet onder de indruk. Zij vrezen dat verwijzingen naar de christelijke erfenis een voorwendsel kunnen worden voor kerkelijke invloed op EU-beleid. „De enige manier waarop alle Europeanen zich gelijkwaardig kunnen voelen is door religieuze uitspraken uit EU-verklaringen weg te laten en de structuur en werkwijze van de Unie te seculariseren”, stelt Porteous Wood.