Het hof deed z’n uitspraak in de zaak van de staat Virginia tegen Daryl Atkins, die op zijn achttiende een moord pleegde. Atkins heeft een IQ van 59. In het Amerikaanse rechtssysteem wordt iemand met een IQ van 70 of lager beschouwd als verstandelijk gehandicapt. Daar komen overigens nog factoren bij als een gestoord communicatievermogen en het onvermogen om voor zichzelf te zorgen. De uitspraak van het hooggerechtshof biedt advocaten van ongeveer 200 omstreden gevallen in de VS de mogelijkheid om te pleiten voor verzachting van de strafmaat voor hun cliënten omdat die verstandelijk gehandicapt zijn.

„De uitspraak van het hooggerechtshof brengt de VS eindelijk binnen de groep van beschaafde naties op dit gebied”, meende directeur William Schulz van de Amerikaanse afdeling van Amnesty International. De Democratische senator Russ Feingold sprak van een „belangrijke koerswijziging” op het gebied van de doodstraf. Volgens rechter John Paul Stevens, die het meerderheidsstandpunt vertegenwoordigde, is er in de VS veel veranderd sinds 1989. Toentertijd waren er twee staten die de doodstraf voor verstandelijk gehandicapten uitsloten. Nu zijn dat er achttien van de 38 Amerikaanse staten die de doodstraf toepassen. De twaalf overige staten kennen geen doodstraf.

Een belangrijke factor voor de reserves waarmee veel Amerikanen en ook een aantal politieke leiders de doodstraf bekijken is het feit dat zo veel ter dood veroordeelden bij nader inzien onschuldig blijken te zijn en dientengevolge vrijgelaten moeten worden. Dit komt in de eerste plaats door de invoering van het DNA-onderzoek en in de tweede plaats door het besef dat politie en justitie bij hun onderzoek en in staat van beschuldiging stelling vaak heel slordig te werk gaan. Vorige maand werd in Houston (Texas) Ray Krone vrijgelaten. Hij is de honderdste ter dood veroordeelde die na DNA-onderzoek wordt vrijgelaten sinds de doodstraf in de VS in 1976 opnieuw werd ingevoerd.

Na een vergelijkbaar geval in Illinois besloot gouverneur George Ryan van deze staat dat doodvonnissen daar alleen nog uitgevoerd zouden worden als de schuld van de veroordeelden voor 100 procent vast zou staan. Hij liet alle terdoodveroordelingen opnieuw onderzoeken, inclusief DNA-onderzoek. Als gevolg daarvan werden dertien mensen uit de dodencel ontslagen. Daarop besloot Ryan om voor zijn staat het hele systeem te laten onderzoeken. Een speciale doodstrafcommissie komt binnenkort met aanbevelingen die waarschijnlijk door een aantal andere staten zullen worden overgenomen. „Ik ben nog steeds voor de doodstraf, maar als er ook maar de geringste twijfel bestaat over de schuld van de veroordeelde mogen wij niet executeren”, aldus gouverneur Ryan.