Vooral de vijftien huidige lidstaten, de afgelopen jaren overwegend geleid door centrumlinkse regeringen, drongen altijd aan op een uitbreiding van de EU met tien in 2004. Een snelle en grote uitbreiding was een historische plicht, zo heette het. Verschillen maken tussen Polen, Hongarije, Tsjechië, Slowakije, Slovenië, Estland, Letland, Litouwen, Malta en Cyprus zou bovendien leiden tot verdeeldheid, afgunst en onvrede in de kandidaat-lidstaten. Dat zou ook extreemrechts in die landen wind in de zeilen kunnen geven.

Wel stond het voor de huidige EU-leden al vast dat Bulgarije en Roemenië voorlopig niet voor toetreding in aanmerking komen. Dertiende kandidaat Turkije moet zelfs nog blijven wachten op onderhandelingen over EU-lidmaatschap. Maar het Europees Parlement heeft nooit echt willen weten van een ’big bang’ of uitbreiding ineens. „Wij hebben altijd gezegd: elk land op zijn eigen merites bekijken”, zegt CDA-europarlementariër en uitbreidingsexpert Oostlander.

Ook een uitgesproken voorstander van een massale uitbreiding ineens, GroenLinks-europarlementariër Lagendijk, ziet de stemming veranderen, zeker nu het machtsevenwicht in de Europese Unie naar centrumrechts verschuift. Samen met PvdA-collega Wiersma schreef hij een boek dat sterk pleit voor snelle en massale uitbreiding. Hij acht het echter niet langer uitgesloten dat er meer en meer per land gekeken gaat worden. Dat leidt uiteindelijk toch tot een uitbreiding fases of etappes.

Een debat woensdag in het EP - „om de temperatuur aan te voelen”, aldus Lagendijk - weerspiegelt ook die veranderde houding. VVD’er Maaten zegt juist voorstander te zijn van een „kwalitatieve uitbreiding, die dan ook goed te verkopen is aan het steeds sceptischer thuisfront”. Hij ziet evenals Oostlander problemen voor Polen, dat op gebied van landbouw, milieu en voedselveiligheid nog flinke achterstanden heeft.

Ook Cyprus is een probleem, zolang er in breder Europees verband nog geen oplossing is gevonden voor de Grieks-Turkse verdeeldheid van het eiland. Een echte oplossing daarvoor ligt pas in het verschiet vanaf juli volgend jaar, na het Griekse EU-voorzitterschap van begin 2003. Het EP heeft dan echter al moeten besluiten over de uitbreiding.

Maaten ziet daarom in eerste instantie ongeveer zes landen toetreden: de drie Baltische staten, Hongarije, Slovenië en Malta. Tsjechië kampt nog teveel met corruptie en Slowakije heeft problemen met mensenrechten, zeker als de oude havik na verkiezingen later dit jaar terugkeert. Polen en Cyprus zouden evenals Tsjechië en Slowakije daarom nog één of twee jaar moeten wachten.

Oostlander gelooft evenals Lagendijk nog in een ’big bang’, maar ziet ook een scenario waarin de tien in enkele etappes toetreden. Oostlander zegt ook dat hij altijd voorstander is geweest van een beoordeling per land apart. Met zijn twee Nederlandse collega’s is hij het eens dat het van het grootste belang is dat het parlement over elk land apart kan oordelen. De drie zien dat ook wel gebeuren, hoewel de lidstaten uiteindelijk een voorstel doen voor stemming.

Achterstanden op gebied van bijvoorbeeld landbouw of mensenrechten zijn beter op te lossen als landen al lid zijn van de Europese Unie, meent Lagendijk. Oostlander en Maaten bestrijden deze opvatting. „Het moet vooraf goed geregeld zijn”, zegt Oostlander.

„Als landen er eenmaal echt bij horen, krijgen ze pas echt met Brussel te maken; met Europese commissarissen die deze landen zullen aanspreken op hun wijze van handhaving van de EU-verdragen”, zegt Maaten. „Dan beginnen de problemen pas.” CDA’er Oostlander voegt daaraan toe dat ook bij toetreding van alle tien tegelijk er sprake zal zijn van fases. „Deze landen zijn nog niet meteen zo ver als Nederland. Ze kunnen de euro nog lang niet invoeren. Deelname aan het Verdrag van Schengen, dat het vrije verkeer tussen lidstaten regelt, is de eerste jaren ook uitgesloten.”