Lange tijd was Allendes reputatie even onaantastbaar als onbespreekbaar. Als icoon van een wreed vertrapt links ideaal stond Allende op eenzame hoogte. De verbeelding was sterker dan de herinnering aan de minder florissante werkelijkheid van destijds.

Op eventuele tekortkomingen van Allende als president van een aan de bedelstaf geraakt land rustte een zwaar politiek taboe. Als het falen van de linkse president al ter sprake kwam, heette het kortaf dat zijn regering weerloos ten prooi viel aan economische sabotage door de Verenigde Staten en diens plaatselijke handlangers. Allende zelf viel vanzelfsprekend niets te verwijten.

Maar dat Allendes nalatenschap zijn beperkingen kent, mag blijken uit de hedendaagse koers van zijn Socialistische Partij. Hoewel er op het hoofdkwartier van de partij in Santiago bijna geen muur te vinden is zonder dat er een ingelijste foto van Allende aan hangt, is het heel wat moeilijker om hedendaagse partijbestuurders te traceren die het politieke erfgoed van wijlen het staatshoofd durven uitdragen. Tegenwoordige Chileense socialisten hebben geen boodschap aan linkse dogma’s en bejubelen als in koor de zegeningen van de vrije markt en het individuele winstbejag. Ook in Chili zegevierden de pragmatisten.

Nu dreigt ook de verbeelding in gruzelementen te vallen. Een pas verschenen boek over het leven en de opvattingen van Salvador Allende, geschreven door de gerenommeerde Chileense historicus Victor Farias, schetst een onthutsend beeld over een jonge arts en aanstormend politiek talent met openlijke sympathieën voor de methodologie van nazi-Duitsland.

Farias, die een leerstoel heeft aan de universiteit van Berlijn, nam in een eerder werk de postmodernistische filosoof Martin Heidegger onder vuur voor diens waardering van het nazi-gedachtegoed. Farias’ nieuwste boek draait om de recente vondst van het originele proefschrift waarmee Salvador Allende in 1933 zijn medicijnenstudie afsloot. De thesis draagt de nogal potsierlijke titel ”Mentale Zindelijkheid en Criminaliteit”.

De jonge Allende wijst in zijn academische schrijven op vermeende overeenkomsten tussen zwakbegaafden, geesteszieken, homoseksuelen en joden die hij zonder verder schromen een waslijst van misdadige gedragingen toeschrijft. Zo stelt Allende dat joden zich kenmerken door het plegen van specifieke delicten als „bedrog, valsheid in geschrifte, laster en bovenal woekerpraktijken.” Zigeuners waren volgens Allende lui, opvliegend en ijdel. „Moord en doodslag zijn in hun gemeenschappen heel normaal”, zo schrijft de aankomende arts.

De grootste verbazing die Victor Farias ten deel viel bij het lezen van Allendes thesis was de volgende passage: „Hoewel revolutionairen ogenschijnlijk normale mensen lijken, lijden zij in werkelijkheid aan een mentale stoornis die hen tot een groot gevaar maakt voor de samenleving omdat zij aanzet kunnen geven tot collectieve misdaden als bruuske machtswendingen.”

Om de samenleving van deze en andere ongewenste elementen te verschonen -Allende had het in zijn proefschrift evenmin op met mensen uit Zuid-Spanje en Italië, die hij van een door het klimaat veroorzaakte morele laksheid betichtte terwijl ook Arabieren een veeg uit de pan kregen vanwege hun vermeende expertise als zakkenrollers- stelt Salvador Allende zonder schromen hun gedwongen sterilisatie voor.

Als minister van Volksgezondheid in de regering van president Aguirre-Cerda (1939-1941) gaat Allende zelfs zo ver om zijn ’vindingen’ in de praktijk te willen brengen. Hiertoe stuurt hij een sterilisatiewet naar het parlement die zijn toepassing moet vinden op mensen met een „mentale afwijking.”

Het wetsvoorstel, dat door het parlement ogenblikkelijk naar de prullenmand is verwezen zonder dat het zelfs maar tot een debat of stemming kwam, was in eerste instantie vooral gericht tegen geesteszieken. Tegenover verslaggevers liet Allende er destijds evenwel geen misverstand over bestaan dat zijn sterilisatiewet op „een later moment” ook toegepast zou kunnen worden op andere afwijkende bevolkingsgroepen. Voorts zinspeelde Allende in die tijd openlijk op aanvullende wetgeving om euthanasie op „misschapen” mensen te regelen. Allendes hedendaagse apologeten houden het erop dat deze jeugdzonden niets afdoen van het latere werk van hun politieke idool. Feit blijft dat Allende in zijn latere levensjaren nooit afstand heeft gedaan van zijn opvattingen. Ook zijn weigering om als president in 1970 de uitlevering goed te keuren van de in Chili opgespoorde oorlogsmisdadiger Walter Rauff, komt in een ander licht te staan. SS-Obersturmbahnführer Rauff, waarnemer van Eichmann en uitvinder van de gaswagens waarin tienduizenden mensen een verstikkingsdood stierven, arriveerde aan het begin van de jaren vijftig van de vorige eeuw in Chili en wist zich daar staande te houden als succesvol zakenman.

„Aanvankelijk hield ik Allendes tragikomische proefschrift voor niets meer dan de gedachtekronkel van een jonge student. Iemand die van het leven nog veel te leren heeft en daar nog niet aan toe is gekomen. Maar zijn gedragingen als minister van Volksgezondheid en ook zijn latere uitlatingen en opvattingen wijzen erop dat Salvador Allende een veel minder verlicht leider was dan verondersteld”, aldus Victor Farias vanuit Berlijn.

De schrijver hoopt dat zijn boek een eerste bijdrage kan zijn aan een breder en vooral evenwichtiger maatschappelijk debat over de betekenis van Salvador Allende in Chili’s recente geschiedenis. Het gaat daarbij niet zo zeer om het ondermijnen van Allendes reputatie als wel om het bespreekbaar maken van Chili’s meest controversiële president ooit.