Gaspar Rivera-Salgado (40) spreekt uit ervaring. Zelf behoort hij tot de Mixteco-indianen, een van de oorspronkelijke bevolkingsgroepen van Mexico. „Ik werd vaak beledigd. Als ze in Mexico ”indiaan” tegen je zeggen, wordt dat direct met achterlijkheid en armoede geassocieerd. Toch is het heel belangrijk je van je afkomst bewust te zijn. Het heeft alles met je etniciteit en identiteit te maken.”

Zijn afkomst vormde een extra motivatie om zich in de positie van inheemse volken op beide Amerikaanse continenten te verdiepen. Rivera-Salgado promoveerde in de sociologie, doceerde aan diverse universiteiten in de Verenigde Staten en heeft inmiddels talloze publicaties over etnische minderheden op zijn naam staan.

Dinsdag werd de Mexicaanse onderzoeker in aanwezigheid van prinses Máxima als hoogleraar aan de universiteit Utrecht geïnstalleerd. Hij bekleedt daar de Prins Claus leerstoel voor Ontwikkeling en Gelijkheid. Onder voorzitterschap van Máxima benoemt het curatorium jaarlijks een andere uitmuntende jonge wetenschapper op deze post.

„Ik wil deze unieke gelegenheid vooral gebruiken om te discussiëren over de enorme uitdagingen waarvoor westerse democratieën zich gesteld zien als het gaat om de positie van minderheden”, vertelt de kersverse professor in zijn werkkamer in Utrecht. „Dat is geen gemakkelijke opgave, want in dit tijdperk waarin nationale veiligheid centraal staat, worden immigranten al snel met terrorisme in verband gebracht en als bedreiging gezien.”

Ook in het land van herkomst verloopt de erkenning van inheemse volken nog ronduit traag. In 1992 werd de ontdekking van Amerika door Columbus, toen 500 jaar geleden, op grootse wijze gevierd. Twee jaar later riepen de Verenigde Naties het ”Decennium van de inheemse volken” uit. De campagne kwam vorig jaar echter vrijwel geruisloos ten einde, zonder dat er opzienbarende resultaten zijn geboekt.

„We hebben het er niet bepaald goed vanaf gebracht”, meent prof. Rivera-Salgado. „We hadden een prachtige ”Verklaring van de rechten van inheemse volken” opgesteld. Tot nu toe zijn slechts 2 van de 45 artikelen van het document aangenomen.”

Het haperende juridische proces komt voor de hoogleraar overigens niet als een verrassing. „Dit verbaast me niets. Inheemse volken zijn veelal minderheden en hebben derhalve over het algemeen onvoldoende politieke zeggenschap om hun eisen daadwerkelijk kracht bij te zetten. Aan de andere kant neemt hun aantal toe en zijn zij zich meer bewust van hun positie. Velen willen niet lijdzaam afwachten tot de buitenwereld hun rechten ooit erkent.”

Het gebrek aan politieke wil om de rechten van inheemse volken te erkennen, heeft volgens Rivera-Salgado vooral te maken met de vrees voor het uiteenvallen van traditionele staatsverbanden. Die angst is echter niet terecht, meent hij. „Natie-staten zijn uiteindelijk slechts een vrij nieuw fenomeen en in veel gevallen puur politieke creaties. Daarin zijn best aanpassingen ten gunste van minderheden mogelijk. Kijk maar naar de Basken in Spanje of de grote mate van autonomie die de kantons in Zwitserland genieten. Toch kun je niet zeggen dat Spanje en Zwitserland zwakke staten zijn, laat staan dat ze dreigen te desintegreren.”

In zijn voormalige vaderland Mexico heeft de erkenning van etnische minderheden nog een lange weg te gaan, voorspelt de professor. „In heel Latijns-Amerika is altijd sterk de nadruk op eenheid gelegd. Iedereen was Mexicaan, Argentijn, Braziliaan; er was geen ruimte voor onderlinge verschillen. Pas vijf jaar geleden heeft Mexico officieel erkend dat het een multiculturele samenleving heeft. Maar tot wetgeving inzake de rechtspositie van inheemse volken is het tot nu toe niet gekomen.”

Gaspar Rivera-Salgado is stellig van plan daarin verandering te brengen. „De grootste bedreiging is de uitdaging te negeren. Door geen actie te ondernemen om die langgekoesterde droom van gelijkheid waar te maken. Dat zou een tragedie voor de mensheid zijn. Maar ik ben vastbesloten dat niet te laten gebeuren. We moeten niet alleen passieve slachtoffers zijn, maar alle politieke middelen inzetten om voor onze rechten op te komen. Dat zal een moeilijke weg zijn. We zullen opnieuw beledigd en misbruikt worden. Ik hoop in elk geval dat daardoor de discussie op gang komt.”