De vrije wil van schepen en vliegtuigen
Wie in de digitale Dikke Van Dale zoekt op het woord ”vrijheid” krijgt als eerste betekenis te zien: daad die van de gewone regel afwijkt, de gewone grenzen overschrijdt. En dan wordt als eerste voorbeeld gegeven: zich vrijheden veroorloven – dingen doen die eigenlijk niet geoorloofd zijn. En als voorbeeld dáárbij: zich seksuele vrijheden veroorloven.
Wat zegt dit over de opstellers van het dikke woordenboek, of over het Nederlandse volk in z’n geheel? Als ”vrijheid” in eerste instantie te maken heeft met immoraliteit, dan staat het er droevig voor met de staat van het land. Dan zijn we steviger vastgeketend aan het kwaad dan we denken.
Een tweede lemma over het woord ”vrijheid” gaat over niet gebonden zijn, onafhankelijk zijn. Bij die betekenis van vrijheid moet ik altijd aan vogels denken. Die vliegers kunnen gaan en staan waar ze willen.
Iets van die vrijheid zullen piloten ook wel ervaren. Natuurlijk zijn ze gebonden aan vliegroutes en zo, maar het ziet er in ieder geval uit alsof ze de hele troposfeer kunnen doorkruisen. Zodra hun kist van de grond loskomt, kiest deze het luchtruim, zoals dat heet.
Een lezer mailde me over die uitdrukking, ”het luchtruim kiezen”. En over ”het ruime sop kiezen”. Waarom zeggen we dat vaar- en vliegtuigen een keuze maken, vraagt hij zich af. Die machines kiezen zelf toch niet? En waarom is de spreekwijze beperkt tot deze twee voertuigen?
Vliegtuigen en schepen hebben geen brein en wil, en kunnen dus niet kiezen
De betekenis van ”het luchtruim kiezen” heeft inderdaad niets met kiezen te maken. Het betekent gewoon: opstijgen. Bij ”het ruime sop kiezen” hangt het ervan af wie het doet. Maakt een schip de keuze, dan betekent de uitdrukking simpelweg: (de haven) uitvaren. Kiest een mens het ruime sop, dan maakt hij de beroepskeuze om in de zeevaart te gaan werken. Dit gebeurt volgens mij vooral in boeken waarin jongens kiezen voor een varend bestaan – met een schreiende moeder als gevolg.
Maar nee: vliegtuigen en schepen hebben geen brein en wil, en kunnen dus niet kiezen. Waarom we ze toch als kiezende wezens invoeren, kan ik helaas niet achterhalen.
Dat we voor wegen, stegen, paden en lanen geen soortgelijke uitdrukkingen hebben, heeft er vermoedelijk mee te maken dat die zo afgebakend zijn dat er weinig te kiezen valt. Hooguit een weghelft, hoewel dat met het oog op verkeersveiligheid ook niet zo wenselijk is.
Trouwens, je zou kunnen zeggen dat de benenwagen wél iets te kiezen heeft: het hazenpad.
Redacteur Chris Klaasse bespreekt een taalkwestie. Reageren? chris@rd.nl
