Olena Androesjok brak toen ze terugkeerde naar school nummer 11 in Izjoem, een week nadat de Oekraïense troepen de Oost-Oekraïense stad in september 2022 hadden bevrijd. De tranen stroomden over haar gezicht toen de schooldirecteur binnenstapte en de oorlogsschade zag. Ze liep door de school waar het dak weg van was, de muren niet meer overeind stonden en de ramen en de deuren eruit lagen.

De wc’s, gebruikt door Russische soldaten die in de school verbleven, zagen eruit als een varkensstal. De lucht was er niet te harden, vertelt Androesjok (52), wandelend door de school. Aanvankelijk durfde ze zelfs niet naar binnen. Hier had de vijand geslapen, gegeten en gedronken. Het was niet meer haar gebouw.

Het greep haar aan. Want dit is haar school, waar ze zelf als kind naartoe ging en die ze als directeur onder haar hoede heeft. Androesjok –zwart haar, witgelakte nagels– werkt er al dertig jaar. Hier speelt haar hele leven zich af. Ongeveer 30 procent van de school was verwoest, schat ze. De Russen namen in april 2022 de stad in, vijf maanden later bevrijdden Oekraïense troepen de stad. Inmiddels krabbelt school nummer 11 op.

Androesjok loopt door de school, waar het geluid van boormachines alles overstemt. Ze wisselt optimisme en verdriet met elkaar af. „Langzaam brengen we de school op orde. Er komt nieuw leven in”, glimlacht ze tevreden.

Op dit moment werken monteurs aan het verwarmingssysteem, zegt ze met haar jas aan. In de aula met kleurrijke nieuwe muurschilderingen liggen in plastic verpakte radiatoren op de grond. De kinderen krijgen thuis online les, op school is het nog te koud. Het is midden in de winter. „Zodra de verwarming aan kan, gaat de school open.”

Hulporganisaties betalen mee aan de renovatie van de school. Bouwvakkers hebben nieuwe ramen en kozijnen geplaatst. In lokalen staat nieuw meubilair, laptops komen uit Canada. Gaten zijn dichtgemetseld. Maar het plafond en de muren van de keuken zijn nog altijd zwartgeblakerd. Net als een andere kamer er de ruimte waar de wc staat. Vloeren liggen eruit.

Veiligheidsmaatregelen

De renovatie gaat door, terwijl Rusland 100 kilometer verderop ligt. De Russische dreiging zal er altijd zijn, ook al is het vrede. Het kan vanaf het eigen grondgebied ongehinderd raketten en drones op Oekraïne afvuren. Oekraïne beseft het. Het hamert niet alleen op het krijgen van westerse luchtafweer om zijn bevolking en infrastructuur te beschermen, maar neemt ook veiligheidsmaatregelen, zoals op scholen.

Buiten bij school nummer 11 ligt het voetbalveld, ter herkennen aan twee doelen, onder een laag sneeuw. Daaronder gaat het op de schop, vertelt Androesjok. Er komt een schuilkelder voor de scholieren en docenten voor als het luchtalarm klinkt. De school telt 700 leerlingen.

Ook twee scholen in de Noordoost-Oekraïense regio Charkiv bouwen nieuwe schuilkelders met het oog op de toekomst. De burgemeester van Charkiv heeft aangekondigd een ondergrondse school te bouwen. Ondertussen gaan uit voorzorg kinderen in de stad Charkiv naar ondergrondse metrostations waar les wordt gegeven.

Onderwijsgebouwen worden getroffen door Russische bombardementen. Volgens het Oekraïense ministerie van Onderwijs zijn sinds de Russische invasie twee jaar geleden bijna 3500 kleuterscholen, scholen en andere onderwijsgebouwen beschadigd; daarvan zijn er ruim 360 verwoest. Eind november konden 1,9 miljoen scholieren niet naar school.

Essentieel belang

Schuilplaatsen zijn van essentieel belang voor leerlingen om terug te kunnen naar school. Volgens de burgemeester van Izjoem zijn vier scholen in de stad dusdanig verwoest dat ze in ieder geval de komende twee tot drie jaar ze niet kunnen worden gebruikt, zei hij vorig jaar tegen een regionaal nieuwsmedium.

Schooldirecteur Androesjok beseft dat de Russische dreiging blijft bestaan. Ze toont geen genade voor Rusland. „Met zo’n buurman valt niet goed te leven”, zegt ze in de aula. „Als normaal mens zou ik zulke woorden misschien niet moeten zeggen, maar ik wil dat alles daar volledig met de grond gelijk wordt gemaakt. Het is een soort woede.”

„Er zijn twee kinderen van deze school zijn omgekomen bij een Russisch bombardement”, vervolgt ze. „Hulpverleners moesten hun overblijfselen, hun armen en benen, bijeen rapen. De dood van kinderen kan je niet vergeven. Daarom zeg ik dat Rusland van de aardbodem moet worden weggevaagd.”

Ze huilt. „Kom laten we verder lopen”, zegt ze snikkend ter afleiding.

Tegenoffensief

Rond de school staan de huizen overeind, maar Izjoem is een gewonde stad. De stad werd in maart 2022 aangevallen en in april namen de Russen haar in. Tijdens een tegenoffensief in september van dat jaar bevrijdde Oekraïne Izjoem. In en rond het centrum liggen gebouwen in puin. Een flatgebouw is door een Russisch bombardement in tweeën gespleten. Er kwamen ruim veertig mensen om het leven. Buiten in de sneeuw staan kaarsen naast foto’s van omgekomen flatbewoners.

Het beschadigde centrale ziekenhuis aan de rand van het centrum richt zich ook op. Bouwplannen voor een nieuw ziekenhuis met schuilkelders en ondergrondse ruimtes voor behandelingen liggen klaar. Tot het zover is, heeft het ziekenhuis bedden in de kelder klaarstaan mocht het front dichterbij komen. Dat deed het ziekenhuis ook toen de Russen aan het begin van de oorlog Izjoem naderden. Momenteel ligt het front op 50 kilometer afstand.

Voor Izjoem kan alles veranderen als de Russen erin slagen op te rukken. Sinds het verlies van het stadje Avdiivka zit de Oekraïense krijgsmacht in de verdediging. Veroorzaakt door een tekort aan munitie, want het Westen slaagt er niet in genoeg granaten te leveren, en door het uitblijven van een Amerikaanse steunpakket, tegengehouden door Republikeinen in het Congres.

Op school nummer 11 vertelt Androesjok over hoe het haar school verging tijdens de bezetting. Met een interessante kwestie rond de toen aangestelde directeur, kondigt Androesjok alvast aan. Voordat de Russen de stad veroverden, was Androesjok zelf al uit Izjoem weggevlucht. Ze vertelt over Russische tanks die tijdens de bezetting rond de school stonden opgesteld en Oekraïense troepen onder vuur namen, die op hun terugschoten.

Terwijl de school nog niet functioneerde en Russische soldaten er in hun intrek hadden genomen, had ze wel al een accreditatie van de Russische autoriteiten ontvangen om les te mogen geven en er was een nieuwe directeur, uit Izjoem. Die kwam van een volledig verwoeste school, vertelt Androesjok.

„Ze had zich altijd een Oekraïense patriot getoond. En nu was ze opeens 180 graden gedraaid. Ik snap niet hoe dat kan. De Russen doden kinderen en jij gaat voor hen werken?” Afgelopen januari werd de overgelopen directeur veroordeeld tot een celstraf van een jaar wegens collaboratie.

Androesjok daalt af naar beneden, naar het souterrain, dat fungeert als voorlopige schuilkelder en waar leerlingen terecht kunnen als de schoolverwarming werkt. Kinderen kunnen er nu ook soms heen om te spelen of om psychologische hulp te krijgen. De muren zijn wit en beige gesausd. Blauwe, gele, groene en oranje zitkussens, spelletjes, kinderboeken, een ballenbak, een blauw-geel-groene tafel en bureaus wachten op de kinderen.

Toen de Russen de school als verblijfplaats gebruikten, sliepen ze in het souterrain, legt Androesjok uit. Toen de schooldirecteur voor het eerst terugkeerde, stonden hier stapelbedden en was het een smerige bende. Alles was vies, zwart, nergens was kleur. „Als je mij een jaar geleden had verteld dat we deze ruimte volledig in orde zouden maken en dat het zo mooi zou zijn, had ik het niet geloofd.”