Verveling lijkt van alle tijden. Vroeger liep de porman, een assistent van de koster, met een stok door de kerk om slapende kerkgangers op te porren – maar misschien was het eerder vermoeidheid dan saaiheid die hun parten speelde. In onze maatschappij is verveling de verborgen grondstemming, zegt filosoof Awee Prins. Wellicht komt dat door de snelheid van leven, de vele prikkels en het gegeven dat je altijd maar iets ”moet”. Daardoor raak je het gevoel van diepe verbondenheid met de wereld om je heen kwijt. En dat voelt leeg en verveeld.

Verveling kan ook te maken hebben met je mentale gezondheid of psychologische ”make-up”. „Ik word boos als dingen langzaam gaan”, zegt een jongen met ADHD die razendsnel denkt (daarom is hij ook zo snel klaar met bidden). Hoogbegaafden kunnen in de kerk eveneens een gebrek aan verbinding en vervulling ervaren. Verveling kan ook samengaan met lusteloosheid en raken aan depressieve gevoelens. Wie sterk of langdurig verveeld is, ervaart mogelijk gevoelens van onmacht of dreigt compleet vast te lopen. Verveling wordt dan bedreigend: je vraagt jezelf af wat je hier nog doet en of je leven wel betekenis heeft.

Wat gebeurt er psychologisch gezien als je je verveelt tijdens een kerkdienst of catechese-uur? Vanuit het perspectief van emoties wordt duidelijk dat verveling gekenmerkt wordt door geringe ”arousal” (opwinding) en een negatieve affectieve kleur: er is sprake van weinig betrokkenheid, maar er komen wel gevoelens van frustratie en ergernis mee. Hierdoor kun je weinig met andere negatief gekleurde emoties, zoals verdriet, schaamte of schuld. Je beleeft daardoor weinig aan onderdelen van de boodschap of liturgie die juist hierbij aansluiten. Daarnaast zul je ook positieve emoties niet meemaken.

Dat heeft gevolgen voor je mentaal welbevinden én voor je geestelijk welzijn. Immers, emoties in de kerk of bij geloofspraktijken zijn anders dan emoties die je elders opdoet, vanwege het heilige karakter van de kerkdienst of andere geloofspraktijken. Door die context vindt er een sacralisering van emoties plaats, stelt godsdienstpsycholoog Patty VanCapellen. Hierdoor hebben deze meer impact, met als gevolg een sterkere betrokkenheid op geloof. Voor wie in de kerk verveeld is, geldt dat niet. Je mist dus dubbel veel. In die zin verbaast het niet dat bijvoorbeeld sommige hoogbegaafden ervoor kiezen de kerk te verlaten.

Is dat erg? Vanuit het geschetste perspectief op emoties wel. Vanuit theologisch denken over de kerk ook. Ik zou zeggen: als de kerk brenger is van het Evangelie en een boodschap heeft die gepaard gaat met een rijke schakering aan emoties, gaat er ergens iets mis wanneer mensen verveeld in de kerk (of een bijgebouw) zitten. Daar kunnen we niet zomaar aan voorbij gaan.

Nu is het niet mijn bedoeling om hiermee de rode kaart te trekken voor predikanten of catecheten en te zeggen dat de kerk het anders moet doen. Dat zou uiteraard te simpel zijn. Een verlies aan betrokkenheid en innerlijke verbondenheid heeft ook te maken met de maatschappij en de cultuur, soms ook met keuzes die mensen maken. Tegelijk is zowel mentaal welbevinden als geestelijk welzijn geen individuele aangelegenheid, maar iets wat ontstaat in interacties. Interacties binnen de kerk doen er daarom toe. Het is heel goed mogelijk dat ook hier sacralisering plaatsvindt, waarbij wat gebeurt tussen mensen ervaren wordt in de context van de relatie met God. Daarom heeft de kerk hierin een verantwoordelijkheid, zeker wanneer mensen in ontwikkeling zijn, kwetsbaar zijn, zich anders voelen dan de meerderheid. Die verantwoordelijkheid serieus nemen begint met openheid en oordeelloos luisteren, met warme betrokkenheid en je laten raken, met misschien eens afwijken van routines. Wellicht leidt verveling dan toch tot nieuwe inzichten en levendige emoties.

De auteur is rector van het Kennisinstituut christelijke ggz (Kicg), onderdeel van Eleos en De Hoop ggz, en bijzonder hoogleraar klinische godsdienstpsychologie aan de VU Amsterdam.