Ietswaart (26) woont in Gent (België), waar ze werkt bij een organisatie die zich bezighoudt met dienstverlening op het gebied van erfgoed. Hiervóór studeerde ze landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen.

Daar liep ze in 2020 aan tegen een vraag van Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) voor een onderzoek naar graffiti in oude Groninger kerken. Het onderwerp sprak haar aan en ze besloot er haar bachelorscriptie aan te besteden. Haar studie heet ”Krabbels in kerken. Graffiti in de Ommelander kerk, c. 1200-c.1900”.

Bij graffiti denk je meer aan het spuiten van verf op gevels en treinen.

Ietswaart: „Het woord ”graffiti”, de meervoudsvorm van ”graffito”, komt uit het Italiaans en betekent ”ingekraste tekeningen”. Iets inkerven in muren en balken is van alle tijden, wat onder andere gebleken is door onderzoek in het Italiaanse Pompeï. In wetenschappelijk historisch onderzoek wordt het woord ”graffiti” regelmatig gebruikt.”

Waar deed u onderzoek?

„Ik heb voor mijn onderzoek kerken in de provincie Groningen onderzocht op graffiti, allemaal kerken van SOGK. Het gaat om oude, middeleeuwse kerken in Bierum, Garmerwolde, Garnwerd, Godlinze, Krewerd, Leegkerk, Leermens, Losdorp, Marssum, Middelbert, Middelstum, Oosterwijtwerd en Wirdum. De kerk in Garnwerd heeft met tweehonderd stuks de meeste graffiti.”

Hoe ging u te werk?

„Er was altijd voorafgaand contact met de vrijwilligers van de kerk. Het viel me op hoe gepassioneerd ze waren over hun kerk. Dat hielp al heel veel. Daarna ging ik de kerk in en zocht ik op alle plekken, vooral waar de kans op graffiti het grootste was, zoals bij de preekstoel en de gewelven, maar ook in de toren. Soms moest ik spinnenwebben opzij duwen, maar het leverde wel wat op.”

Wat leverde het onderzoek dan op?

„Ik heb in totaal ruim 900 stuks graffiti in die kerken genoteerd. Om er een beetje lijn in te krijgen, heb ik ze verdeeld in drie groepen.

De eerste groep is constructiegraffiti. Dat zijn graffiti gemaakt door mensen die hebben meegewerkt aan de bouw en inrichting van de kerk. Er zijn bijvoorbeeld timmermanstekens of telmerken te vinden op houtconstructies. Die werden onder andere gemaakt om de juiste balken op elkaar te laten aansluiten. Verder waren er bijvoorbeeld passertekeningen die de makers achterlieten.

De tweede groep bestaat uit de institutionele graffiti, gemaakt door geestelijken en andere mensen die werkzaam waren in de kerk. Hieronder worden bijvoorbeeld de wijdingskruisen gerekend die vroeger in de kerken op de muur gemaakt werden bij de inwijding van de kerk. Hierbij horen ook de inscripties in het orgel van de Mariakerk in Krewerd, mogelijk van een bespeler van het orgel.

Administratieve graffiti maken ook deel uit van deze groep. In het voormalige stookhok van de kerk in Garmerwolde is een overzicht te vinden van de bezoekersaantallen van de kerk in een bepaald jaar.

De grootste groep wordt gevormd door bezoekersgraffiti. Deze graffiti is van bezoekers van de kerk die hun naam of initialen in een balk of steen kerfden. Interessante tekens zijn die van pelgrims. Mogelijk zijn initialen in de buitenmuur van de kerk in Middelstum pelgrimstekens. Op plaatsen waar mensen hun initialen achterlieten deden anderen dat vaak ook, zodat op sommige plaatsen een cluster van initialen ontstond.

Heel bijzonder is graffiti waar de makers lang de tijd voor hebben genomen. In de Ludgerkerk in Garnwerd zijn twee panelen met gedichten gevonden. Het ene gedicht luidt: „Een kerk op aarde word Geleerd/ Waar een [gelooft/ge leert] dat god vereert/ Al duegden pligt en eigen eer/ Stort zeker in den afgrond neer.””

Noem eens voorbeelden van 
kerken met bijzondere graffiti.

„Ik noem er twee: Bierum en Middelstum. In de Sebastiaankerk in Bierum zijn heel veel goed bewaarde telmerken te zien van timmerlieden, soms met een N of een Z erop, om de richting aan te geven. Er is ook nogal wat bezoekersgraffiti te vinden, bijvoorbeeld „HIE 1757”. Op de derde verdieping van de toren is graffiti aanwezig van 1678 tot en met 1897. Hier is bijna geen moderne graffiti te vinden doordat het trappenhuis van de toren zo is ingedeeld dat veel van deze balken niet meer bereikbaar zijn. Opvallend is dat op veel van deze balken vierkante kaders geplaatst zijn die de graffiti van elkaar scheiden.

In de St. Hyppolytuskerk in Middelstum heb ik in totaal 132 stuks graffiti geteld, waarvan 87 bezoekersgraffiti. Hier zijn bijvoorbeeld ook graffiti te vinden op muurschilderingen. Mogelijk is dat gebeurd door de restaurateurs. Er zijn ook nogal wat passertekeningen in de vorm van hartjes. Deze kerk is uitstekend geschikt voor een speurtocht naar graffiti.”

Wat kunnen anderen hiermee?

„Ik hoop dat mensen die een kerk binnenkomen gaan zoeken naar graffiti. Dat hoeft helemaal geen kerk in Groningen te zijn. Als je eenmaal begint, ontdek je de graffiti overal. Zo kom je in verbinding met het verleden: met de mensen die de kerk bouwden, die er naar de kerk gingen en anderen. Hopelijk draagt het bij aan het inzien van de waarde van oude kerkgebouwen en het behoud ervan.”