De politicus, die zich met zijn eigen partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) in het verkiezingsgeweld wil storten, hield woensdag de jaarlijkse Binnenhoflezing in perscentrum Nieuwspoort in het Tweede Kamergebouw. Daarin waarschuwde hij dat de overheid bergen informatie over haar burgers verzamelt, maar amper toestaat dat mensen over haar schouders meekijken.

Er is volgens hem een zorgelijke disbalans tussen wat de overheid van burgers wil weten en wat burgers van de overheid mogen weten. Als voorbeeld noemde hij de zwarte lijsten van de Belastingdienst. De toeslagenaffaire is niet representatief voor het overheidshandelen, maar illustreert wel dat de overheid geregeld uit de bocht vliegt met dataverzameling en met grondrechten, zei Omtzigt. „Het gebeurt maar in de minderheid van gevallen dat de overheid meer ruimte pakt dan haar is toebedeeld om de burgers te controleren en in de gaten te houden. Maar die keren overschaduwen al het andere werk en hollen het vertrouwen in de rechtstaat uit.”

Andere voorbeelden zijn volgens hem de vergaande maatregelen die de overheid tijdens corona trof, zoals de avondklok. De maatregel kwam neer op het ombinden van „een enkelbandje” bij 18 miljoen Nederlanders, aldus de politicus. Een totalitaire staat is volgens de politicus „dichterbij dan velen denken, zelfs in westerse democratieën”.

Er is privacywetgeving, erkent Omtzigt, maar de mate waarin die burgers bij de Belastingdienst beschermt loopt volgens hem nogal uiteen. Zo waren de slachtoffers van de toeslagenaffaire tamelijk weerloos, terwijl Russische oligarchen uit privacyoverwegingen werden ontzien bij het opleggen van sancties. Ook zit de wet de aanpak van belastingontwijking in de weg.

Grondwettelijk hof

Omtzigt lanceerde geen nieuwe plannen als remedie om de balans te herstellen. In plaats daarvan herhaalde hij diverse voorstellen die hij eerder deed, zoals de komst van een nieuwe grondrechtencommissie in de Tweede Kamer. Die moet de bevoegdheid krijgen wetten te beoordelen aan de hand van mensenrechten en grondrechten. „Want de eerste die op grondrechten moet toetsen is de Kamer en niet de rechter”, aldus Omtzigt. Hij wil bovendien dat er een grondwettelijk gerechtshof komt dat wetten die al door de Kamer zijn aanvaard kan toetsen aan de grondwet. „Het lijkt me niet verstandig dat elke rechter dat kan doen, omdat grondrechten tegen elkaar afwegen echt specialistische kennis vergt.”

Verder moet de Kamer volgens hem scherper afdwingen dat het kabinet haar beter en eerder informeert. Ook drong hij erop aan dat de Kamer voor het verkiezingsreces grondig de tijd moet nemen om de begrotingen voor komend jaar goed te keuren. Als dat pas na de verkiezingen gebeurt, is de slagkracht beperkt en kunnen diverse toeslagen niet meer worden verhoogd, waarschuwde hij.

Omtzigt zei een stuk optimistischer te zijn dan hij in lange tijd is geweest. „Juist op een moment dat heel veel verschuift, met nieuwe politieke leiders, een nieuw politiek landschap, juist op zo’n moment zijn er grote kansen voor een nieuwe Kamer om haar rol weer op te pakken, voordat de coalitie-Kamerleden onder het juk gebonden worden.”

Diepgang

In zijn lezing maakte Omtzigt duidelijk dat de verkiezingsdebatten waarvoor hij wordt uitgenodigd voldoende diepgang moeten hebben, omdat hij anders mogelijk niet meedoet. De politicus had het over „diepgaande debatten met maximaal twee of drie lijsttrekkers over de grote problemen waarmee Nederland kampt”.