Wordt de burger bedrogen? (1)
Vertrouwt u de overheid? Als u een aanvraag hebt lopen bij de gemeente, gaat u dan ervan uit dat die eerlijk en zorgvuldig behandeld wordt? Als u de weg naar de rechter bewandelt om daar de knoop te laten doorhakken, gaat u dan ervan uit dat die rechter het onpartijdig beoordeelt? Als het parlement wetten maakt waar u zich ook aan moet houden, gaat u dan ervan uit dat hiermee geprobeerd is het algemeen belang te bevorderen?
Als uw antwoord op al die vragen „nee” zou zijn, moest Nederland wel een corrupte staat zijn en hadden we echt een ingewikkeld bestaan. Ook al gaat er veel mis, we mogen dankbaar (1 Timotheüs 2:1) zijn voor de mate van recht en vrede, de goedwillende bestuurders en de onpartijdige rechtspraak in Nederland.
Vertrouwen in de overheid is cruciaal, zeker met een actieve en aanwezige overheid als in onze tijd. Vanzelfsprekend is het niet en daar lopen we de laatste tijd hard tegenaan. Turbulente verkiezingsuitslagen, negatieve vertrouwenspeilingen en schreeuwerige politici zijn zomaar wat blijken van een tanend vertrouwen in de overheid. Veel genoemde oorzaken zijn: falend overheidsoptreden zoals bij de toeslagen en in Groningen, burgers die te hoge verwachtingen hebben, complexe regelgeving en ”ivorentorenbeleid”.
Hoe buigen we die dalende trend om, zodat het vertrouwen in de overheid weer kan groeien?
Een van de sleutels ligt in de Nederlandse jurisprudentie over ”vertrouwen”. Dat betekent namelijk niet alleen: ”het contract nakomen”, maar ook: we moeten betrouwbaar zijn als de ander ”er gerechtvaardigd op rekent dat we dit contract gaan sluiten”.
Zo was er afgelopen najaar een civiel arrest dat goed in deze jurisprudentielijn past. Koper en verkoper hadden jarenlang onderhandeld over een overname. Op het laatste moment trok de koper de stekker eruit, er was ook nog geen getekende overeenkomst. De verkoper betoogde voor de rechter dat afbreken niet meer mocht, na zo ver te zijn gekomen richting overeenstemming. Hier ging de rechter niet in mee want de koper had aan het begin al bedongen: „reken niet op een overeenkomst totdat we die ook getekend hebben”. Maar wel vond de rechter dat de koper de door de verkoper gemaakte kosten moest vergoeden, omdat verkoper te veel aan het lijntje gehouden was.
Nu was in het bestuursrecht de jurisprudentie over het ”vertrouwensbeginsel” lange tijd heel streng. Je kon als burger wel denken dat je een toezegging had bijvoorbeeld, maar als later bleek dat die van een onbevoegde ambtenaar afkomstig was, had je er niets aan.
De Raad van State heeft sinds 2019 een andere weg ingeslagen: als je als burger goede redenen had om te vertrouwen op een mededeling van de gemeente of andere overheid, is die gemeente in principe verplicht om die mededeling na te komen. In andere recente zaken, waarbij mijn cliënten (van ondernemer tot schoolbestuurder) vertrouwd hadden op toezeggingen van de gemeente, hebben we met succes betoogd dat die overheid betrouwbaar moet zijn, en niet moet kunnen wegduiken in juridisch-technische uitwegen.
De rechtspraak en de wetgever proberen beide te werken aan herstel van vertrouwen. Een ander voorbeeld is de aangekondigde herziening van de Algemene wet bestuursrecht, met onder andere een nieuw artikel: „Het bestuursorgaan stelt zich bij het uitoefenen van zijn taak dienstbaar op.”
Goede ontwikkelingen. Maar er is meer nodig. Zoals de Raad van State in het Jaarverslag 2022 bijvoorbeeld betoogde: „De politiek moet keuzes maken en matigheid betrachten in de wetgeving.” De overheid kan lang niet alles waarmaken wat politici allemaal willen, daar is te weinig slagkracht voor en daarvan worden regels veel te complex.
Een ander broodnodig element vinden we terug in de klassiek-christelijke traditie, en bij schrijvers als Jonathan Sacks maar ook bij Pieter Omtzigt – ik bedoel een cultuur van rechtvaardigheid, bij overheidspersonen en bij burgers. Niet vooral gericht zijn op eigen publiciteit of identiteit, maar daarop gericht zijn om elkaar te brengen wat eenieder toekomt. Het besef dat we niet voor onszelf leven.
De auteur is advocaat bij BVD advocaten.
