Al dit soort vragen en nog heel veel meer spelen een rol in discussies met betrekking tot de energietransitie. Ik maak dan ook vaak mee dat daarin al vlug de opmerking volgt dat het „best wel ingewikkeld” is. Onlangs nog zei een vertegenwoordiger van het Nederlandse energienetwerkbedrijf TenneT dat het beleid rond de energietransitie vooral wordt bepaald door complexiteit. ”Ingewikkeld” en ”complex” worden vaak door elkaar gebruikt, maar duiden verschillende zaken aan. Op het gevaar af dat deze column heel ingewikkeld gaat worden, wil ik toch de uitdaging aangaan om dat verschil uit te leggen.

Eerst dan dat woord ”ingewikkeld”. Een goed begrip van de energiesector vraagt om expertise en bepaalde vaardigheden. Met alleen het verbrannen van aardgas of het aansluiten van een windmolenpark ben je er nog niet. Van het produceren van staal tot de brandstof voor vliegtuigen, van het verwarmen van kantoren tot het opladen van onze tablet, het hangt allemaal samen in een groot en ingewikkeld energiesysteem. Ingewikkeld wil zeggen dat er veel kennis voor nodig is om het te begrijpen, niet dat het systeem zich onbegrijpelijk gedraagt.

Gesprekken over de energievoorziening doen de emoties vaak hoog oplopen. Brave burgers die zich zorgen maken over hun energierekening zullen denken: „De overheid laat ons in de steek. De minister moet ingrijpen!” En dat terwijl de beleidsmakers in Den Haag vooral uitstralen dat in een vrije markt bedrijven en consumenten onderling moeten bepalen wat er gaat gebeuren. Die frustraties en onbegrip komen voort uit een stuk machteloosheid, omdat we met z’n allen voortdurend het gevoel hebben dat de energiemarkt een soort ongrijpbaar monster is. Als je hier wat verandert, heb je geen idee wat het ergens anders uitwerkt. Maatregelen die in eerste instantie de juiste lijken te zijn, blijken dan achteraf toch weer niet het gewenste resultaat op te leveren. Dat het gedrag van de energiemarkt soms zeer onbegrijpelijk is, komt omdat het niet alleen ingewikkeld is maar ook complex.

Daarmee bedoelen we dat verschillende aspecten invloed op elkaar hebben en gezamenlijk ervoor zorgen dat het systeem onvoorspelbaar gedrag vertoont. Het energiesysteem heeft een technologische basis met grondstoffen, omzettingsprocessen, emissies, enzovoort. Daarbij is het energiesysteem een markt met vraag en aanbod, waarin het gaat om vertrouwen en het afsluiten van contracten. Het principe van de energiemarkt is heel eenvoudig uit te leggen. Het is een kwestie van vraag en aanbod. Is er meer vraag dan aanbod, dan gaat de prijs omhoog. En andersom. Ondanks dit eenvoudige principe gedraagt de energiemarkt zich uitermate grillig.

De meest complicerende factor is echter nog wel dat de energiemarkt, zoals elke vorm van markt, te maken heeft met allerlei vormen van beleid, afspraken tussen overheid en bedrijfsleven en het wispelturige gedrag van consumenten. Mensen laten zich niet alleen leiden door hun portemonnee, maar ook door voorkeuren en gewoontes. Door die combinatie van ingewikkelde energietechniek, het grillige gedrag van de energiemarkt en het onvoorspelbare gedrag van de actoren in het systeem is er een hoge mate van complexiteit in de energiesector.

En wat hebben we hier nu aan? Voor mij is de belangrijkste les hieruit dat we als samenleving niet zozeer de technologie, maar veel meer het beleid en de regulering van de markt ter discussie moeten stellen. Niet dus voortdurend voor en tegens uitwisselen over warmtepompen, waterstof of zonnepanelen. Nee, het moet vooral gaan over hoe wij als samenleving de energiemarkt gereguleerd willen hebben. En wat mij betreft zou de overheid en vooral ook de minister van Energie een veel directievere insteek mogen hebben als het gaat om de energiemarkt. Hoe meer duidelijkheid en leiderschap, des te meer rust en regelmaat in het complexe systeem.

De auteur is lector aan de Hogeschool Rotterdam en universitair docent aan de Technische Universiteit Delft.