Veel alarmerende rapporten en statistieken gaan over de mentale gesteldheid van jongeren en studenten. Zij gaan gebukt onder prestatiedruk, eenzaamheid, uitputting, stress, burn-out en depressiviteit. Eind december berichtte het CBS nog dat jongeren sociale eenzaamheid ervaren. Ze missen een hechte band met anderen en ervaren een leegte om zich heen. In een tijd van digitalisering, individualisering en prestatiedruk lijkt het risico op langdurige eenzaamheid alleen maar erger te worden.

Teveel aan contact

In tegenstelling tot wat velen beweren, zijn de coronalockdowns niet de echte oorzaak hiervan. Hooguit speelden deze en katalyserende rol en maakten ze problemen zichtbaar die al langer spelen en een diepere oorzaak hebben. Bijvoorbeeld de druk van het ‘perfecte’ plaatje. Daarin gaat het onder andere om mooi, succesvol, gezond en leuk zijn. Verre reizen maken, plezier hebben, een (grote) vriendengroep, een goed figuur en een mooie huid. De toekomst hoort daar ook bij: de beste studie, een mooie carrière, later een eigen huis, een relatie en een gezin.

In de neoliberale samenleving draait alles om succes. Competitie en concurrentie zijn de belangrijkste motoren. Je moet elke dag je verhaal vertellen en je leven etaleren op Instagram. Je moet je eigen marketing manager zijn en het idee verspreiden dat je meer dan geweldig bent, de moeite waard om in de gaten te worden gehouden. Ofwel, je moet ondernemer zijn van je eigen ik in een prestatiesamenleving. Ondertussen moet je 24/7 paraat zijn en voornamelijk digitaal communiceren. Misschien kan ik wel stellen dat eenzaamheid tegenwoordig verschijnt in de vorm van een teveel aan contact. Toch zijn er steeds meer youtubers, games en pornosites, waar je in een kort, overzichtelijk moment het gevoel van genegenheid kunt scoren. Mogelijk heb je geen tijd om je vrienden te zien (als je al echte vrienden hebt), maar een korte video kan altijd tussendoor.

Steeds vaker worden er materiële oplossingen gezocht voor immateriële nood. Ik noem dat symptoombestrijding. We zijn namelijk essentiële zielsdingen kwijtgeraakt. Heel veel van wat te maken heeft met zingeving, van betekenis zijn, Jezus willen volgen, Zijn handen en voeten zijn, is vervangen door uiterlijkheden, materiële zaken en oordelen van anderen. Investeren in de andere aspecten van de persoonlijke ontwikkeling van jongeren is daarom nu essentieel. Om de achterstanden op sociaal-emotioneel terrein weg te werken. Om moedeloosheid en somberheid te keren door nieuwe perspectieven te bieden. Om het gevoel van zinloosheid om te buigen naar een hoopvol bestaan. Om existentiële leegte te vullen met antwoorden op zingevingsvragen. Even ademhalen, even wegblijven bij lamlendigheid en verveling, even onder de druk van prestatie en het perfecte plaatje uitkomen en de tijd nemen voor dingen die er echt toe doen. We moeten jongeren een plek bieden waar zij met het hart leren kijken en waar ruimte is voor echte ontmoeting. Waar zij Gods onvoorwaardelijke liefde zien en ervaren. Een plek ook waar mogelijke wonden verzorgd kunnen worden. Gelegenheid voor bemoediging in plaats van afwijzing. Hoop geven in plaats van tot wanhoop drijven. Zorgen dat zij gezien en niet genegeerd worden.

Ziel als paardenspan

Veel eenzame mensen denken dat ze overbodig zijn. De Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt noemde het een diepe tragiek als je ”onnodig” verklaard wordt en onvrijwillig afgesneden bent van de ander, van de wereld. Zij betitelde dit besef van overbodigheid als de vloek van de moderne massamens: ontworteld, geïsoleerd, niet gezien. Om wanhopig van te worden.

Juist jonge mensen maken de zoektocht om zichzelf te leren kennen en gekend te worden. Om zich te verhouden tot de wereld. Een probleem van de digitale wereld is dat sommigen deze zoektocht niet meer aangaan. Want in een wereld waarin likes sneller te krijgen zijn dan antwoorden op waarom-vragen is dat de weg van de minste weerstand. Maar die leidt misschien wel tot existentiële leegte.

De wijsgeer Plato beschrijft de menselijke ziel als een paardenspan. De twee paarden willen elk een eigen route gaan. Het ene paard zoekt vertier, verstrooiing en genot. Het andere paard zoekt zingeving, liefde, vriendschap en diepgang. Het eerste paard is van de buitenwereld, het tweede van de binnenwereld. Ik denk dat de oorzaken van eenzaamheid, burn-out en depressie vaak te maken hebben met zingevingsproblematiek. Veel mensen moeten dealen met de tirannie van perfectie en de druk om leuk, mooi en geslaagd te zijn. Het is de trekkracht van het eerste paard. In een heel ingewikkelde wereld ga je het maar zoeken in vermaak, genot en zoveel mogelijk likes. De vragen naar de zin van het bestaan blijven onbeantwoord of worden zelfs weggedrukt.

Het Engels kent twee woorden voor eenzaamheid: ”solitude” voor ”gezonde” eenzaamheid en ”loneliness” voor ”ongezonde” eenzaamheid. ”Solitude” is geen afgrond maar een vindplaats. Van creativiteit, God, je bestemming, jezelf. Deze innerlijke eenzaamheid maakt een mens doorleefder, gevoeliger en ontvankelijker. Dat is Plato’s tweede paard. Dag Hammerskjöld, Zweeds diplomaat, zei: „Bid dat je eenzaamheid tot een prikkel wordt om iets te vinden waarvoor je kunt leven, en groot genoeg om ervoor te sterven.” Dus eenzaamheid benutten als een prikkel om boven jezelf uit te stijgen, om je te verbinden met iets wat groter is dan jijzelf. Dan voert het leven je naar God en naar activiteiten waarmee je deze wereld en de mensen om je heen kunt dienen. In dit alleen-zijn ga je inzien dat het leven geen bezit is dat je moet verdedigen, maar een geschenk dat je mag delen.

Stilte nodig

Jezus doet het ons voor op de stille plekken waar Hij bidt. Daar vindt Hij de moed om Gods wil te volgen. Om de woorden van God te spreken. Om het werk van God te doen. Hij herinnert ons er voortdurend aan dat we niets uit onszelf kunnen doen en dat we ons moeten richten op onze Zender.

Henri Nouwen schrijft daarover: „Diep in ons leeft het besef dat ons leven in gevaar is zonder een dergelijke plek van rust. Ergens weten we dat onze woorden hun betekenis verliezen zonder de stilte van het zwijgen. Zonder luisteren kan ons spreken niet langer helen, zonder distantie kan onze nabijheid niet heilzaam zijn. Zonder een moment van alleen-zijn verwordt alles wat we doen snel tot een loos gebaar. Het zorgvuldige evenwicht tussen zwijgen en spreken, tussen afzondering en engagement, tussen afstand houden en nabij zijn, tussen alleen-zijn en gemeenschap, is de basis van het leven als christen en verdient daarom onze zeer persoonlijke aandacht.”

De auteur is oud-directeur van de Evangelische Hogeschool. Dit artikel is gebaseerd op de lezing die zij op 25 januari hield voor de CSFR.