Kerken zijn nauwelijks bijgekomen van dalende bezoekersaantallen tijdens de coronapandemie. Maar nu dient de volgende zorg zich aan: hoge energierekeningen en inflatie. Een rondgang langs verschillende kerken op het Europese continent biedt een eenduidig beeld: deze winter is het uit te houden, maar volgend jaar wordt het ingewikkeld met de hoge prijzen. Daarnaast is voor veel kerken de financiële situatie van gemeenteleden een bron van zorg.

Anna Kampl is vooral bezorgd over de portemonnee van haar gemeenteleden. Kampl is voorganger van een protestantse gemeente in Simmering, een voorstad van het Oostenrijkse Wenen. Wekelijks bezoeken zo’n veertig mensen een eredienst. „Wij zijn een nogal arme voorstadgemeente”, legt Kampl uit. „De mensen hier verdienen niet zo veel en de inkomsten uit kerkelijke bijdragen zijn daarom veel lager dan in de binnenwijken van Wenen.” Het is daarom voor de gemeente ook niet mogelijk om zich aan te sluiten op de stadsverwarming, de aansluitingskosten van 40.000 euro zijn onbetaalbaar.

Kampl moet dus oppassen met het aanzetten van de kachel. Toch is dat nu goedkoper dan afgelopen voorjaar: de gemeente stapte over op elektrische infraroodverwarming. Dat is milieuvriendelijker en goedkoper dan gas en biedt zo iets meer financiële ruimte. Het is echter maar beperkt mogelijk om de kerk verder te verduurzamen.

Monument

Het kerkgebouw, een wit en vierkant complex, is ontworpen door de bekende architect Roland Rainer. „Omdat onze kerk op de monumentenlijst staat, moeten we alle renovaties bespreken met het bureau voor monumentenzorg”, zegt Kampl. Toch is het mogelijk de kerk te verduurzamen; voor volgend jaar is de installatie van zonnepanelen gepland. „Daarbij moeten we hopen op overheidssubsidies.”

Het gemeentecentrum gebruikt wel gas en daarom is de gemeente er niet volledig los van. „We verwachten dat de rekening ongeveer drie keer zo hoog zal zijn als vorig jaar. Dat betekent dat we heel voorzichtig moeten zijn met verwarmen. Kerkelijke vergaderingen zijn er daarom alleen in het kantoor van de voorganger; dat wordt verwarmd door een warmtepomp.”

De hoge energieprijzen zijn niet de eerste tegenslag die Kampls gemeente de laatste jaren kreeg. Sinds de coronapandemie komt een derde minder mensen naar de kerk. Toch is Kampl niet geheel negatief over de huidige periode. „Elke zondag stellen we ons gemeentecentrum open voor mensen die het wat warmer willen hebben of wat willen eten en drinken. Dat bieden we gratis aan.” Zowel ouderen als jongeren maken hier gebruik van. „Dat maakt onze gemeenschap weer sterker.”

Die hechte gemeenschap zou volgens Kampl ook kerkmuren moeten overstijgen. „Ik zie graag meer solidariteit van de rijkere kerkelijke gemeenten in Wenen. Het is de taak van ons christenen om samen de lasten te dragen. Zij die goed verdienen, kunnen delen met de armen. Zo werkt de kerk.”

Onregelmatige kerkgangers

Ook in Zweden zijn zorgen over de energieprijzen. Het land kent, anders dan veel andere landen, verschillende energiezones. Het noordelijke deel van het Scandinavische land wekt meer energie op dan het verbruikt. In het zuiden is dat andersom. „Energieprijzen zijn daarom in het zuiden beduidend hoger dan in het noorden van het land”, legt Magdalena Boork uit.

Boork is nationaal energiecoördinator voor de Kerk van Zweden. Om lokale gemeenten te helpen, richtte de landelijke kerk een netwerk op waarin gemeenten elkaar helpen.

Ook de Zweedse regering helpt haar burgers. Zij is van plan om het zwaarder getroffen zuidelijke deel van het land te helpen met hun energierekening. „Hier komen ook kerkelijke gemeenten voor in aanmerking.”

Maar gemeenten zijn ook zelf actief aan het besparen. Zij sluiten bijvoorbeeld sneller kerken om diensten samen te voegen met naburige gemeenten. „Het is in principe niet nieuw om kerkgebouwen in de winterperiode te sluiten”, legt Boork uit. „Ook voor deze dure periode sloten we ’s winters kerken om energie te besparen.”

De bezoekcijfers van de Zweedse kerken zijn nog steeds niet helemaal hersteld sinds de pandemie, signaleert Boork. Toch ziet ze dat mensen tegenwoordig weer meer naar de kerk komen voor hulp. „Hoewel Zweden over het algemeen geen regelmatige kerkgangers zijn, zien ze de kerk toch als een stabiel instituut in tijden van crisis.”

Volgens Boork zetten de huidige energieprijzen iedereen onder financiële druk. „Tegelijkertijd is de Zweedse kerk door het hele land verspreid. De situatie verschilt dus behoorlijk per gemeente.” Daarnaast laten statistieken zien dat de Zweden zich snel aanpassen aan de huidige gasprijzen. Zweedse huishoudens verminderden hun elektriciteitsverbruik met bijna een vijfde. Deze cijfers komen overeen met die van de Zweedse kerk.

Klimaatverandering

Het zuidelijk gelegen Byarum, een plattelandsgemeente in Zweden, sluit geen kerk. Wel gaat de verwarming omlaag. „Normaal gesproken is het zo’n 20 tot 21 graden tijdens erediensten. Nu blijft dat 19 graden”, vertelt Lars Andersson, die de kerkgebouwen beheert. Wekelijks bezoeken ongeveer vijftig mensen de kerkdienst. Volgens Andersson scheelt elke graad verwarming zo’n 5 procent in de kosten. Hoeveel de gemeente in totaal bespaart, is nog niet duidelijk.

Andersson ziet deze winter nog geen financiële problemen. „In onze gemeente staan mensen er vooralsnog goed voor.” Als prijzen langdurig hoog blijven, voorziet hij wel problemen. „Misschien moeten we diaconaal bijspringen, maar daar is op dit moment nog geen sprake van.”

Net als in Oostenrijk signaleert Andersson sinds de pandemie een daling in zondagse bezoekers. Netto bereikt de gemeente echter wel meer mensen. „Er komen minder mensen naar de kerk, maar digitaal bereiken we een grotere groep mensen dan voor corona.”

In andere Zweedse kerken zijn meer zorgen. In de stad Västerås, ten westen van Stockholm, sluiten vijftien kerken hun deuren. Dat is de helft van alle lutherse kerken in die stad. Reden: energie. „De sterk stijgende elektriciteitsprijzen zijn een uitdaging, evenals de klimaatverandering. Hier willen we onze maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen”, zegt beheerder Eva Carlin op de website van de Zweedse Kerk. Met de kerksluitingen bespaart de Zweedse kerk zo’n 90.000 euro.

Houtgestookt

De evangelisch-lutherse kerk in het noord-Duitse Lütau, bij Hamburg, heeft geen last van hoge gasprijzen. Al ruim tien jaar werkt deze gemeente aan het verduurzamen van haar gebouwen. Een houtgestookte boiler verwarmt onder andere het kerkgebouw, de pastorie en de kinderopvang.

Het benodigde hout haalt de gemeente van haar eigen grond, legt Michael Eggers uit. Als vrijwilliger is hij nauw betrokken bij het klimaatproject van zijn gemeente. Deze is zelfvoorzienend en heeft dus geen gas meer nodig. Toch nam de gemeente maatregelen tegen deze winter. „We hebben de temperatuur naar beneden bijgesteld. Hoewel ons verwarmingssysteem klimaatneutraal is, willen we ook energie besparen.”

Kachel

Niet alleen in de kerk van Lütau staat de kachel lager. In maart riep de Nordkirche, de vereniging van noordelijke protestantse kerken in Duitsland, op om ten behoeve van het klimaat de temperatuur te verlagen. Alle districten hebben daar gehoor aan gegeven, zegt Michael Birgden, woordvoerder van de Nordkirche. “Uitzonderingen zijn mogelijk, maar lokale gemeenten regelen dat zelf.”

Het lager zetten van de verwarming levert een aanzienlijke kostenbesparing op, zegt Birgden. “Als alle gasgestookte kerken de temperatuur één graad lager zetten, bespaart de Nordkirche zo’n 240.000 euro per jaar. Duitse kerken hoeven voorlopig geen speciale hulp van de overheid te verwachten. Wel profiteren ze, net als bedrijven en particulieren, van overheidsregelingen met energieleveranciers.

Hoewel de gemeente in Lütau geen geld uitgeeft aan gas, blijven de kosten voor elektriciteit en brandstof hoog. Daarom is er een plan om in de nabije toekomst zonnepanelen te plaatsen.

Wakker

De kerk van Lütau ligt dus niet wakker van de hoge gasprijzen. Toch was het geen gemakkelijke weg om klimaatneutraal te worden, zegt Johanna Lembcke, voorganger in de gemeente. „We hebben soms tot irritatie van de landelijke kerk moeten aandringen op innovaties en het benodigde geld. Zij zag toen niet de toegevoegde waarde van bijvoorbeeld een houtgestookte verwarming.”

Die toegevoegde waarde is nu wel duidelijk. Sinds de Russische inval in Oekraïne krijgt de Duitse gemeente veel vragen van andere kerken over haar klimaatproject. „Tien jaar lang werden we glazig aangekeken, maar sinds de oorlog is er ineens begrip en belangstelling.” Zelfs de landelijke kerk kijkt met belangstelling naar Lütau, zegt Lembcke.

Toch zijn er ook zorgen in Lütau, een plattelandsstadje met zo’n 700 inwoners. Lembcke: „Veel mensen wonen in grote, slecht geïsoleerde boerderijen. Dat zorgt voor hoge stookkosten.” De kleine kerkelijke gemeente heeft geen geld om deze mensen te helpen. Toch zijn er andere mogelijkheden, zoals zogeheten warmtekamers. Kerkelijke gemeenten openen verwarmde ruimtes waar mensen die het nodig hebben, zich kunnen opwarmen.

Ondanks de zorgen is er vooralsnog weinig samenwerking tussen plaatselijke gemeenten. Terwijl verschillende kerken in de omgeving halfvolle kerken hebben, kiezen ze er niet voor diensten te combineren. Komt door gewoontevorming, zegt Lembcke. „Mensen gaan soms al vijftig jaar elke zondag naar dezelfde kerk. Dan is het lastig om een nieuw patroon in te stellen.” Ondanks de gebrekkige samenwerking is er volgens Lembcke geen gebrek aan solidariteit tussen de gemeenten. Iemand moet echter een eerste stap zetten.

Volgens Lembcke, in Lütau werkzaam sinds 2021, laat het jarenlange project van de gemeente zien dat er altijd wel een manier is om energie te besparen, al kan de situatie per kerk verschillen. „Wij wonen in een bosrijk gebied. Dat geeft mogelijkheden voor een houtgestookte boiler. Elke kerk zou in zijn omgeving moeten kijken waar winst te halen valt.”

De huidige zorgen bij kerken vormen voor Lembcke een belangrijke les: „Leg je niet neer bij een nee wanneer je wilt innoveren. De moeite die de gemeente van Lütau nam, betaalt zich nu uit.”