Dit woord wordt aan de Engelse schrijver en politicus Horace Walpole (1717-1797) toegeschreven. Hij las in 1754 het anonieme Perzische sprookje ”de omzwervingen van de drie zonen van de koning van Serendib”, een oude Arabische benaming voor Sri Lanka (Ceylon). Zij deden steeds bij geval of door scherpzinnigheid ontdekkingen van dingen waar ze niet naar op zoek waren. Het is een enigszins mysterieus woord qua vorm, melodie en ritme en spreekt velen tot de verbeelding. In ons land was het de Groningse medisch onderzoeker Pek van Andel die promoveerde op dit verschijnsel van dergelijke ”toevalstreffers”.

Zelfs de uitvinding van het theezakje hoort in die reeks thuis. Aan het begin van de 20e eeuw stijgen de prijzen van tinnen blikken thee aanzienlijk (door importheffingen). Daarom besluit men om theemonsters in kleine zakjes naar de klant te sturen. De afnemers hebben niet in de gaten dat ze de thee uit het zakje moet. Ze doen de thee met zakje en al in het water. Sindsdien zijn theezakjes niet meer uit ons bestaan weg te denken.

Is er zoiets mogelijk als ”geïnstitutionaliseerde serendipiteit” in een omgeving waarin creativiteit bij uitstek gedijt? vroeg de Amerikaanse socioloog Robert Merton zich af in zijn boek ”The Travels and Adventures of Serendipity”. Is men in staat een orde te scheppen met daarin ruimte voor chaos? Christiaan Busch, van de London School of Economics, beschrijft in ”The Serendipity Mindset” dat het belangrijk is om in organisaties ruimte te bieden voor ongezochte vondsten, waarin de broodnodige innovatie maximaal een kans krijgt.

Serendipiteit ontstaat echter niet zomaar. Het gaat niet om plotselinge ingevingen, waarbij men passief zit te wachten op inspiratie. Je doet ontdekkingen door met volharding naar iets te zoeken, als het ware te dwalen door het gewone werk, te proberen, te falen. De ontdekker van aspartaam was in 1965 onderzoek aan het doen naar een medicijn tegen maagzweren. Bij het koppelen van twee natuurlijke aminozuren likte hij in een onbewust gebaar aan zijn vinger en ontdekte hij dat dit erg zoet smaakte. Die schot in de roos bracht een vervanger voor suiker zonder vele calorieën voort.

Wie het leven erg efficiënt en functioneel wil inrichten, zal weinig serendipiteit tegenkomen. Ik vind een „schone, lege (kantoor)omgeving steriel. Het bewust aanrommelen tussen boeken en andere objecten, fysiek of digitaal op een computer, helpt nieuwe ideeën op te doen en te ordenen. Alle ideeën over orde, functionaliteit en meetbaarheid ten spijt, blijkt nochtans dat licht ongeorganiseerde mensen en systemen efficiënter, creatiever, weerbaarder zijn dan overgeorganiseerde mensen en systemen.” Dat beschrijven hoogleraar Abrahamson en journalist Freedman in ”A perfect mess. The hidden benefits of disorder”. Netheid heeft volgens hen een prijs. Orde maakt de wereld overzichtelijk, reduceert fouten en is mooi en rustgevend. Dit opruimen, organiseren, opbergen en archiveren kosten wel veel tijd en als je iets nodig hebt, moet je het gaan zoeken. Hun onderzoek gaf ook aan dat een zekere graad van wanorde toeneemt met opleiding, loon en ervaring. Zelfs in een schijnbare chaos kan een organisch systeem zitten dat efficiënter is, en vooral: kans biedt op het toevallig vinden van nieuwe verbanden.

Wanorde en chaos moeten niet altijd worden gewantrouwd en hoeven dus niet slecht te zijn. Ze kunnen nieuwe mogelijkheden openen. Ze zijn aan de orde van de dag in de huidige samenleving met haar vele onbestendigheden vanwege grote veranderingen, die we maatschappelijke transities noemen, naar bijvoorbeeld een duurzame energievoorziening, een circulaire economie, kringlooplandbouw, klimaatadaptieve woonwijken en duurzame mobiliteit. En daarin zijn orde, efficiëntie, standaardisatie, controleerbaarheid en netheid vaak ver te zoeken, maar er is meer dan alleen routine en rationele, ordelijke afwegingen. Leer om een bewustzijn van het onverwachte te accepteren en te waarderen, om daarin betekenis te zien, in plaats van dat het onzekerheid geeft of zelfs angst aanjaagt. Geef serendipiteit de gelegenheid. U ontdekt meer dan u denkt!

De auteur werkt bij de CHE en Nyenrode.