Waarom is het rumoerig in de VVD?

Dankzij Rutte, die al ruim 16 jaar partijleider is, vertoeft de VVD inmiddels meer dan 12 jaar in het centrum van de macht. Al die tijd kon de partij daardoor zowel de politieke besluitvorming als de beeldvorming fors bepalen en indien nodig bijsturen. De basis voor dat succes werd gelegd in 2008-2009. De VVD stond er toen slecht voor. Oud-VVD’er Wilders kwam in 2006 met negen zetels in de Kamer, Rutte raakte verwikkeld in een machtsstrijd met Rita Verdonk en was nog zoekende naar de koers.

In zijn boek ”De liberale opmars” beschrijft journalist André Vermeulen hoe de toenmalige VVD-top, inclusief Rutte, daarop te rade ging bij een Amerikaanse campagneadviseur uit het Republikeinse kamp. Het ging om David Winston, zo onthulde NRC-journalist Tom-Jan Meeus in 2016; een conservatieve ideoloog die eerder voor de presidentskandidaten Ronald Reagan en Newt Gingrich had gewerkt.

Winston gaf de VVD de raad zich voortaan te presenteren op basis van twee regels. Eén: beperk je tot slechts enkele thema’s (merkzekerheid). En twee: herhaal die thema’s altijd (message control).

Die raad heeft de VVD sindsdien onder Rutte in de praktijk gebracht en niet te zuinig ook. Eén van de thema’s die de VVD zich al tien jaar graag toeëigent, is immigratie (naast economie en veiligheid). De VVD-campagneboodschap rond dit thema is steeds geweest: de partij probeert de asielinstroom zoveel mogelijk te beheersen, houdt de opvang zo sober mogelijk en zorgt ervoor dat overlastgevende vreemdelingen zo snel mogelijk het land worden uitgezet.

Het is nu rumoerig in de partij omdat die strategie barsten begint te vertonen. De VVD wendt voor grip te hebben op het asielbeleid, maar dat beeld spoort al lang niet meer met de werkelijkheid.

Wat is er in de tussentijd dan veranderd?

Door de val van Kabul en de vluchtelingenstroom die daardoor op gang kwam, is de asielopvang in Nederland overvol geraakt. Rutte onderneemt dappere pogingen om het te doen voorkomen alsof iedereen daardoor is overvallen („we hebben ons in slaap laten sukkelen”), maar voor een partij die in 12 jaar al vijf bewindspersonen op rij heeft geleverd voor Asiel (Teeven, Dijkhoff, Harbers, Broekers-Knol en Van der Burg) is dat niet geloofwaardig meer. Onder druk van de 25 burgemeesters uit het Veiligheidsberaad heeft Van der Burg het asielbeleid dan ook moeten herzien, onder andere door de zogenaamde spreidingswet naar de Tweede Kamer te sturen. Met die wet kan hij desnoods afdwingen dat het aantal asielopvangplekken enigszins evenredig over Nederland wordt gespreid. Zo’n wet, waar veel VVD’ers van gruwen, is voor Nederlandse begrippen best uniek.

Een tweede ontwikkeling is dat zich een groep bezorgde VVD’ers heeft gevormd die openlijk speculeert over het einde van het tijdperk-Rutte. Denk onder andere aan de beweging Klassiek Liberaal. Deze groep vindt ook dat Rutte tijdens de laatste coalitieonderhandelingen te veel heeft weggegeven aan D66 en ChristenUnie en vreest dat veel kiezers daardoor zullen overstappen naar JA21 en BBB.

Dan is er nog een derde verandering. Er is in de VVD ook al een paar jaar een beweging gaande die precies de andere kant opgaat: leden die juist weg willen van de rechts-conservatieve koers. Oud-fractievoorzitter Dijkhoff was er daar één van. Tijdens Rutte III voelde hij er eerst niets voor om een impuls te geven aan het klimaatbeleid en de energietransitie. D66-voorman Jetten maakte hij zelfs uit voor „klimaatdrammer”. Later nam hij echter het initiatief voor een compromis. Dat kwam erop neer dat Rutte III alsnog voor het halen van de klimaatdoelen zou gaan, maar dat de energiebelasting voor de burger zou worden verlaagd, terwijl die voor het bedrijfsleven zou worden verhoogd met de invoering van een CO2-taks.

Zaterdag laat ook deze stroming van zich horen en wel door juist steun uit te spreken voor de spreidingswet van Van der Burg.

De huidige VVD-fractie stelt zich doorgaans volgzaam op en volgt meestal de lijn van het kabinet. Fractievoorzitter Sophie Hermans, de oud-assistent van Rutte, heeft geen uitgesproken profiel. Zij probeert vooral de eensgezindheid te bewaren.

Wat betekent dit alles voor het congres van zaterdag?

Vermoedelijk komt opnieuw openbaar dat een deel van de achterban zich niet kan vinden in de huidige koers. Tijdens het vorige congres in juni gebeurde dat ook al. Toen werd het stikstofbeleid van minister Van der Wal met een nipte meerderheid weggestemd. Hetzelfde zou zaterdag kunnen gebeuren met de spreidingswet van Van der Burg. In dat geval hebben de leden en de fractie op z’n minst een probleem.

Om haar ja-stem tegen de wet te rechtvaardigen, voerde de fractie twee weken terug een toneelstukje op. De Kamerleden lieten Rutte langskomen op een fractievergadering en gingen daarna zogenaamd om. Volgens een verklaring die Hermans achteraf gaf, had Rutte tijdens het beraad toegezegd werk te maken van het indammen van de asielinstroom. De verontruste leden, die een rechtsere koers willen, zullen zaterdag ongetwijfeld eisen dat Rutte die toezegging omzet in concrete beleidsvoorstellen. Ook dat kan problemen geven, namelijk wanneer die voorstellen niet, of niet op korte termijn, uitvoerbaar blijken te zijn.

Al met al staat Rutte zaterdag dus voor een ondankbare taak. Door een deel van de leden wordt hij verguisd. Die zouden het prima vinden als hij zaterdag bekendmaakt dat dit zijn laatste termijn is. Maar een duidelijke opvolger en een duidelijke toekomstvisie zijn er nog niet. Voor de komende tijd heeft de partij dus hoe dan ook een leider nodig die de rust weet te bewaren. En in de VVD van nu kom je dan toch weer gauw uit bij één persoon: Rutte zelf.