Wie Saudi-Arabië pakweg vijf jaar geleden heeft bezocht en sindsdien niets meer over het land heeft vernomen, zou steil achterover slaan als hij het land nu opnieuw zou bezoeken. Verdwenen is de religieuze politie, die de straten afschuimde rond de tijd van het islamitische gebed om mensen naar de moskee te sturen. Afgeschaft is het verbod dat vrouwen geen auto’s mochten besturen (want: slecht voor hun eierstokken). En opgelost is de kritiek van de overheid op bioscopen en popconcerten – bekende zangers worden nu nota bene door de overheid uitgenodigd en in de watten gelegd.

Diezelfde razendsnelle omwenteling deed zich voor in het visumbeleid van het land. Vijf jaar geleden was het zo goed als onmogelijk om het land als toerist te bezoeken – er bestonden niet eens toeristenvisa voor westerlingen. Nu kan een visum voor het koninkrijk simpelweg elektronisch worden aangevraagd.

Het zijn maar een paar veranderingen in een koninkrijk waar de ene na de andere vernieuwing wordt aangekondigd. In een paar jaar tijd zijn veel religieuze wetten en regels die sinds de stichting van het land onveranderlijk leken, overboord gezet.

Ook voor christenen in het land hebben die veranderingen positieve gevolgen – en dan vooral voor de vele christelijke buitenlandse arbeiders in Saudi-Arabië uit landen als de Filippijnen, Indonesië en India. Schattingen gaan ervan uit dat er tot wel 1,8 miljoen christenen in het land zijn: vrijwel allemaal buitenlanders en de overgrote meerderheid rooms-katholiek. Op een totale bevolking van zo’n 35 miljoen Saudi’s is dat toch een flinke minderheid – vergelijkbaar met het percentage moslims in Nederland.

Makkelijk had deze groep het nooit. Zo kwam het tot een jaar of vijf geleden regelmatig voor dat de politie huiskerken van buitenlandse arbeiders binnenviel 
en de aanwezigen veroordeelde tot strenge straffen of simpelweg deporteerde. Van die praktijk wordt nauwelijks nog iets vernomen.

Sindsdien komen christenen steeds openlijker samen. In woningen, in buurtcentra, in hotels. De overheid heeft daar weet van, maar grijpt niet in. Officieel is het beleid dat zelfs buitenlandse christenen geen kerk mogen bouwen niet veranderd. Maar door stilzwijgend samenkomsten toe te staan, lijkt de Saudische overheid af te willen tasten hoe zo’n verandering in de samenleving valt.

Tot nu toe is grootschalige maatschappelijke kritiek op christelijke bijeenkomsten uitgebleven. Dat zou er toe kunnen leiden dat er in de nabije toekomst officiële mogelijkheden komen voor christenen om samen te komen, met toestemming van de overheid. Hoe dat eruit zou kunnen zien, kunnen de autoriteiten afkijken in de buurlanden. In de Verenigde Arabische Emiraten, Oman, Koeweit, Qatar en Bahrein zijn speciale compounds aangewezen waar buitenlandse christenen kerken mogen bouwen en samenkomsten mogen houden. Het is goed mogelijk dat dit over niet al te lange tijd ook de praktijk wordt in Saudi-Arabië.

Een voorproefje daarvan kregen Egyptische kopten al in 2018. In een toeristenfaciliteit in Riyad werd toen de eerste koptische mis ooit gehouden – mét toestemming van de Saudische autoriteiten.

Die doorbraak was een gevolg van een bezoek van de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman (beter bekend als MbS) eerder dat jaar aan Caïro. MbS bezocht toen de koptische Sint-Markuskathedraal in de Egyptische hoofdstad en sprak onder anderen met de koptische paus Tawadros II.

Nationalisme

Zijn naam is gevallen: MbS. Veel van de veranderingen in Saudi-Arabië zijn het directe gevolg van nieuwe wind die onder MbS is gaan waaien. Hij trad in 2017 aan als kroonprins, maar kreeg gaandeweg steeds meer functies toebedeeld door zijn vader, koning Salman. Zo is hij sinds een paar weken ook premier van Saudi-Arabië, een ambt dat tot nu toe uitsluitend door de koning zelf werd bekleed.

Het beleid van de kroonprins laat zich samenvatten als een poging om de identiteit van Saudi-Arabië niet langer door religie te laten bepalen, maar door nationalisme. De wahabistische geestelijken van het land, zij die decennialang de touwtjes in handen hadden met een beroep op de leer van de 18e-eeuwse prediker Mohammed al-Wahab, moeten in het stof bijten. Voor hen is steeds minder plek in een land dat door zijn leider wordt opgestuwd in de vaart der volkeren.

Er is geen twijfel over mogelijk dat MbS met zijn 37 jaren de nieuwe koning van het land zal worden – als hij het leven en de gezondheid heeft, uiteraard. Dat laatste is niet vanzelfsprekend, want MbS heeft veel vijanden gecreëerd met zijn beleid. Onder de wahabistische geestelijken uiteraard, maar niet de minste vijanden bevinden zich in zijn eigen uitgebreide familie. Daar zijn genoeg prinsen te vinden die MbS benijden om zijn machtspositie. Maar ook in de breedte van de samenleving ontmoet MbS weerstand. De veranderingen gaan voor veel mensen wel héél erg snel.

Medaille

Daarbij komt dat MbS iemand is met twee gezichten. Ja, hij heeft ontegenzeggelijk hervormingen doorgevoerd die het leven voor veel mensen in Saudi-Arabië makkelijker hebben gemaakt – en dan in het bijzonder voor vrouwen, en mondjesmaat ook voor buitenlandse christenen. Dat is één kant van het verhaal.

De andere kant van de medaille is dat de repressie onder MbS juist is toegenomen. Onder hem hervormt het koninkrijk zich weliswaar razendsnel, maar alleen op de manier die MbS voorschrijft. Wie kritiek heeft op zijn beleid, moet rekening houden met keihard ingrijpen – zélfs als de kritiek eigenlijk in lijn is met het beleid. Zo zijn er diverse vrouwen veroordeeld tot lange gevangenisstraffen omdat ze pleitten voor meer rechten voor vrouwen. MbS heeft de vrouwenrechten in het land inderdaad verruimd, maar kan het niet uitstaan dat mensen hem ergens toe proberen te dwingen.

Als de kritiek lijnrecht ingaat tegen het overheidsbeleid, is het ingrijpen nog heftiger. Mensenrechtenorganisaties hebben tientallen voorbeelden geboekstaafd van Saudische burgers die op vreedzame wijze protesteerden tegen het beleid en eindigden in de cel of zelfs werden geëxecuteerd – want de doodstraf is nog altijd van kracht in het koninkrijk.

Lakmoesproef

In dit spanningsveld tussen enerzijds meer vrijheden en anderzijds juist meer repressie moeten christenen hun weg zien te vinden. Sommigen doen dat door voorzichtig druk uit te oefenen op de overheid om bijvoorbeeld kerken officieel toe te staan. Anderen doen het door hier en daar voorzichtig een gemeente op te starten, zonder officiële toestemming, en te kijken wat er gebeurt.

Dé lakmoesproef voor religieuze vrijheid is echter niet de bouw van een kerk. Het grote probleem, niet alleen in Saudi-Arabië maar ook in veel andere islamitische landen, is het lot van ex-moslims die christen worden. Het is zeker dat het aantal Saudische christenen in het land groeit, al is het onmogelijk te zeggen hoeveel dat er precies zijn. Daarvoor is de angst om ontdekt te worden bij veel van deze MBB’s (Muslim Background Believers – gelovigen met een moslimachtergrond) nog veel te groot.

Die angst wordt deels gevoed door de overheid, die de strenge wahabitische regels op geloofsafval nooit heeft afgeschaft. Officieel kan een moslim die christen wordt in Saudi-Arabië de doodstraf krijgen, al zijn er geen recente gevallen bekend waarbij dat inderdaad gebeurde.

Maar deels is het ook de conservatieve samenleving die tegen deze christenen in het geweer komt. De druk vanuit de familie op deze nieuwe gelovigen kan zo groot worden, dat sommigen besluiten om weer moslim te worden of hooguit in het volstrekte geheim in Christus te geloven als Verlosser.

De teneur is duidelijk: christenen in Saudi-Arabië hebben het nu beter dan een jaar of vijf geleden, vooral door snel veranderende wetgeving en doordat de overheid een oogje dichtknijpt. Maar dat betekent niet dat de invloed van decennia aan wahabitische preken opeens weg is. Zelfs als MbS besluit om kerken officieel toe te staan, zal de maatschappelijke tegenstand tegen christenen in het land enorm blijven.