Voor tegenstanders van het regime is helder: Saudi-Arabië moderniseert zeer selectief. Wie alleen naar vrouwen achter het stuur kijkt, is blind voor het feit dat kritische geesten in het land nog harder worden aangepakt dan tevoren.

Critici van Mohammed bin Salman (die door aanhangers vaak liefkozend kortweg met zijn initialen MbS wordt aangeduid) weten het zeker. Volgens het verhaal uit de lustig draaiende geruchtenmachine gebeurde het op 21 april. Er werden meerdere schoten afgevuurd, waarvan zeker één schot vlak naast zijn hart. De Saudische kroonprins werd in allerijl naar een ziekenhuis in Duitsland vervoerd en het is nog maar de vraag of hij het overleeft.

Tot dusver het hardnekkige gerucht dat in de Arabische wereld de ronde doet over de gezondheid van de populaire 32-jarige Mohammed bin Salman. Een gerucht, want de Saudische kroonprins is nog springlevend. Op 14 juni vertoonde hij zich voor het eerst sinds de geruchten begonnen weer in het buitenland, aan de zijde van de Russische president Poetin.

Maar erg verwonderlijk is het niet dat dit gerucht ontstond. De feiten: op 21 april was er inderdaad een schietpartij in de Saudische hoofdstad Riyad, vlak naast het koninklijk paleis. En inderdaad heeft Mohammed bin Salman in de weken daarna niets meer van zich laten horen.

Zie je wel, zeggen onder meer Iraanse nieuwszenders. De wereld mag niet weten dat de grote Saudische hervormer op z’n minst zwaargewond raakte. Niets aan de hand, zegt daarentegen het Saudische staatspersbureau. Op 21 april vloog een recreatieve drone te dicht bij het koninklijk paleis, en die werd uit de lucht geschoten. En de kroonprins? Die had het gewoon druk.

Hinderlijke muskieten

De twijfels over MbS’ gezondheid blijven rondzoemen als hinderlijke muskieten. Waarom heeft de kroonprins, die nauwelijks een kans voorbij laat gaan om zich publiekelijk te tonen, in de weken vóór 14 juni niets van zich laten horen? Was hij wel degelijk gewond, en is hij pas recent weer voldoende hersteld?

Dergelijke vragen zijn nog altijd niet beantwoord, en daarmee staat het incident symbool voor de bredere ontwikkelingen die zich voordoen in het Saudische koninkrijk.

Dat zijn in feite twee gelijktijdige en deels tegenstrijdige ontwikkelingen. De eerste: de moderniseringen die Mohammed bin Salman doorvoert, leveren hem veel binnenlandse vijanden op die hem inderdaad graag dood zouden zien. En de tweede ontwikkeling: van openheid en vrijheid is alleen dáár sprake waar het koningshuis dat nodig vindt. Alle ins en outs van een eventuele aanslag horen daar niet bij, net zoals nog ontelbare andere zaken. De modernisering gaat dus vreemd genoeg gepaard met een strakkere hand van regeren.

Scala aan vijanden

Eerst de moderniseringen en de vijanden daarvan. Want laat duidelijk zijn: of het incident op 21 april nu een simpele drone betrof of niet, vriend en vijand is het erover eens dat het in elk geval een aanslag had kúnnen zijn. Feit is simpelweg dat Mohammed bin Salman in de korte tijd dat hij kroonprins is, een heel scala aan tegenstanders heeft gecreëerd.

De belangrijkste van die vijanden zijn te vinden in eigen land, in strikt wahabitische kringen. Deze wahabi’s waken voor het conservatieve islamitische staatsbestel dat Saudi-Arabië nog altijd in zijn greep heeft. En niemand hoeft zich te vergissen: deze geestelijken hebben veel macht.

Dat komt door de bijzondere geschiedenis van Saudi-Arabië. Het land is, als enige land ter wereld, vernoemd naar een familie: de Sauds. Grondlegger van die dynastie is Mohammed bin Saud (1710-1765), die op het geniale idee kwam een verbond te sluiten met Mohammed ibn Abdul-Wahab. Dat was een moslimgeleerde die terug wilde naar de bronnen van de islam en zo de geestelijk vader werd van een van de strengste takken van de islam: het wahabisme.

Toen ze hun krachten bundelden, ontstond er een combinatie met de slagkracht van dynamiet. Mohammed bin Saud kon zijn veroveringstocht door het land veel makkelijker voltooien nu hij zich had verzekerd van de steun van Mohammed ibn Abdul-Wahab. En de laatste zag een uitgelezen kans om grote delen van de bevolking te bekeren tot zijn interpretatie van de islam.

De gevolgen van dit monsterverbond waren enorm. Niet alleen beide Mohammeds, maar ook hun verre nazaten zouden tot elkaar veroordeeld zijn. Ze konden elkaar onmogelijk laten vallen omdat dit direct gevolgen zou hebben voor én de Saudische staat, én de in Saudi-Arabië zeer populaire wahabitische leer.

Zo houden staat en moskee, Riyad en Mekka, elkaar in Saudi-Arabië sinds de 18e eeuw in een wurggreep, waaruit bijna geen ontsnappen mogelijk is. De Saudische koningen van de afgelopen decennia, die allemaal (half)broers van elkaar waren, zagen geen andere mogelijkheid dan zich te voegen in dit eeuwenoude patroon. Zolang wahabitische geestelijken bleven zeggen dat autorijden slecht is voor de eierstokken, kon de koning daar weinig tegen inbrengen.

Charmeoffensief

Des te opmerkelijker is het dat Mohammed bin Salman, de huidige kroonprins, tóch stappen zet die voorheen ondenkbaar waren. Daarmee loopt hij voortdurend het risico dat de geestelijken en hun machtige achterban zich onherroepelijk van hem afkeren.

Waarom doet hij het dan toch? Zijn vrouwenrechten hem dan zo op het lijf geschreven dat hij daar zijn machtpositie mee riskeert? Dat is buitengewoon onwaarschijnlijk. Het lijkt er eerder op dat MbS veel meer dan de hele reeks van koningen, die al decennialang stokoud zijn, beter in de gaten heeft hoe de wetten van de pr werken. Door vrouwen toe te staan om te rijden, portretteert hij zich in binnen- én buitenland als de grote hervormer. De Saudische vrouw achter het stuur moet ervoor zorgen dat niemand naar andere dingen kijkt. Ze moet letterlijk oogverblindend zijn, zodat de rest niet meer opvalt.

En dat charmeoffensief werkt. Weekblad The Economist bracht onlangs een groot artikel over hoe de Saudische revolutie met MbS op het punt van beginnen staat. En ook andere, vooral Amerikaanse, media zijn lyrisch over de kroonprins, zeker nadat deze in maart drie weken lang door de Verenigde Staten toerde en daarbij zelfs met Israëlische lobbygroepen sprak. Sindsdien kan MbS niet meer stuk bij velen.

Behalve pr-belangen is er nog een reden voor de huidige hervormingen. In één woord: de economie. Onder verantwoordelijkheid van dezelfde MbS heeft Saudi-Arabië een buitengewoon ambitieus economisch programma gelanceerd: Vision 2030. In 2030 mag Saudi-Arabië niet meer zo afhankelijk zijn van olie. Om dat te realiseren, zijn er veel meer Saudische werkkrachten nodig. Het land kan het zich simpelweg niet langer veroorloven om pakweg de helft van het arbeidspotentieel –alle vrouwen dus– ongebruikt te laten omdat „ze het niet gewend zijn te werken”, zoals MbS recent in een interview met The Economist zei.

Volkomen alleenheerschappij

Voor het koningshuis wegen deze redenen op het moment zwaarder dan de relatie met de wahabi’s. Ja, daarmee neemt MbS het risico dat het wankele kaartenhuis van het Saudische staatsbestel in elkaar stort. Hij weet dat alleen een expert in koorddansen het zich veroorloven het land te moderniseren zonder de onmisbare steun van de wahabi’s kwijt te raken.

Of MbS die expert echt is, moet echter nog blijken. Vooralsnog moderniseert hij vooral zaken die gedacht vanuit de economie en vanuit de pr grote waarde hebben, maar die de onderliggende machtsstructuren tegelijk ongemoeid laten of zelfs versterken.

Dat raakt aan de tweede grote ontwikkeling die op het moment in Saudi-Arabië plaatsheeft: van openheid en vrijheid is alleen dáár sprake waar het koningshuis dat nodig vindt. Het feit dat vrouwen nu auto mogen rijden, raakt niet aan de basis waarop de macht van het koningshuis rust.

Die basis is meer nog dan vijf jaar geleden: volkomen alleenheerschappij. Een absolute monarchie die de mogelijkheid biedt om elk kritisch geluid in de kiem te smoren. Waar vorige koningen zich nog lieten adviseren en consulteren, ontpopt Mohammed bin Salman zich ondanks zijn onervarenheid tot de man wiens wil wet is.

Te ver voor de muziek uit

En dus is het nog steeds niet toegestaan om te demonstreren tegen de slepende en zeer dodelijke oorlog die Saudi-Arabië met zijn partners, de Verenigde Arabische Emiraten voorop, voert in Jemen. Ook is het niet toegestaan om je af te vragen of Saudi-Arabië wel het juiste beleid voert in de uitzichtloze diplomatieke oorlog met buurland Qatar. En het is zelfs niet geoorloofd om op te roepen tot die veranderingen die MbS nota bene zelf heeft doorgevoerd, zoals autorijden voor vrouwen.

Dat bleek afgelopen weken maar al te duidelijk, toen Saudi-Arabië zeker zes vrouwen oppakte omdat ze streden voor meer rechten, waaronder autorijden. Een van hen is Loujain al-Hathloul, een feministe die in mei werd opgepakt. Zij strijdt al jaren voor het recht om auto te rijden en liet zich eerder filmen terwijl ze dat illegaal deed. Nu zit ze een celstraf uit die zomaar nog jaren kan voortduren.

Het verhaal van haar en haar opgepakte seksegenoten maakt duidelijk: wie te ver voor de muziek uitloopt, en dat geldt voor vrouwen en mannen, wordt met Mohammed bin Salman als kroonprins hard aangepakt. Op allerlei terreinen zijn de afgelopen maanden arrestaties verricht, van feministen tot economische hervormers. Het lijkt erop dat er zelfs meer arrestaties zijn dan vóór het tijdperk MbS.

Want hervormingen zijn aardig, maar ze mogen op geen enkele manier de absolute monarchie in het koninkrijk aantasten. „Houd je mond dicht en rijd”, lijkt zijn credo te zijn voor de Saudische vrouw, zoals kenner van Saudi-Arabië Medea Benjamin onlangs schreef op de website van Al-Jazeera.

Ja, Saudi-Arabië hervormt in een ongekend tempo. Maar geen millimeter verder dan de heerser goeddunkt.

Overstap op nieuwe generatie

Koning van Saudi-Arabië is Salman bin Abdul Aziz al-Saud (82). Diens vader, Abdul Aziz al-Saud, is de stichter van het moderne Saudi-Arabië. Hij overleed in 1953. Sindsdien zijn alleen nog maar zoons van hem koning geweest. Hij had er dan ook tientallen, bij zeker 21 vrouwen. De jongste werd geboren toen Abdul-Aziz al 77 jaar was, een jaar voor zijn overlijden.

Naar verwachting is koning Salman de laatste van deze generatie (half)broers die elkaar al 65 jaar opvolgen. Koning Salman stopte namelijk met de traditie om als kroonprins een andere hoogbejaarde halfbroer aan te wijzen, maar verleende die eer in juni 2017 aan zijn eigen zoon, Mohammed bin Salman. Die is weliswaar nog maar 32 jaar, maar neemt met zijn voortvarende optreden nu al steeds meer de plaats van zijn vader in.

MbS heeft vliegende haast

In het enkele jaar dat Mohammed bin Salman nu kroonprins is van Saudi-Arabië, heeft hij de ene wijziging na de andere in gang gezet. Daarin zijn twee gelijktijdige ontwikkelingen te bespeuren: de wijzigingen betreffen óf moderniseringen óf laten zien dat Saudi-Arabië autocratischer wordt bestuurd dan voorheen.

1. Sjiitische rebellen in het naburige Jemen worden keihard aangepakt (doorlopend).

2. Buurland Qatar mag na een ruzie op geen enkele clementie rekenen (sinds juni 2017).

3. De islam van Saudi-Arabië moet toleranter en gematigder worden (oktober 2017).

4. Corruptie wordt hard aangepakt, zelfs prinsen worden opgepakt (november 2017).

5. Bioscoopbezoek is niet langer verboden (sinds april 2018).

6. Israël heeft in Saudische ogen bestaansrecht als thuis van de Joden (april 2018).

7. Vrouwen mogen voortaan autorijden (sinds juni 2018).

Religieuze hervorming niet bovenaan

Saudi-Arabië staat alleen die hervormingen toe die de absolute monarchie van het land onaangetast laten. In principe zouden ook religieuze hervormingen daaronder kunnen vallen. De regering hoeft zich immers niet aangevallen te voelen als de duizenden buitenlandse christenen in het land eindelijk kerken mogen bouwen. Het zou integendeel prima passen in de huidige pr-campagne.

Mocht Mohammed bin Salman zich inderdaad verder ontwikkelen tot een grootschalig hervormer, dan zal dat betekenen dat ook christenen en andere religieuze minderheden meer vrijheden krijgen. Saudi-Arabië kan dan gaan lijken op een land als de Verenigde Arabische Emiraten, waar in steden als Dubai en Abu Dhabi kerken zijn voor buitenlandse gemeenschappen.

Het is goed denkbaar dat Saudi-Arabië zich die kant op begeeft, maar op dit moment is daar nog weinig van te bespeuren in het hartland van de islam.