Het is al bijna middag als Ljoedmila Afanasievna haar grijze flat in Izjevsk uitkomt en zwaar leunend op haar vierpotige wandelkruk naar haar leeftijdsgenoten toe wankelt. Ja, Afanasievna loopt niet meer zo rap als een paar jaar geleden, er zit gruis in haar heupen. De Russische omaatjes –baboesjki– vinden elkaar onder de bladerrijke berk die als beschutting fungeert voor de felle julizon. De 74-jarige dame neemt plaats op een simpel bankje zonder rugleuning. Overdag zitten hier de oudjes, ’s avonds de alcoholisten.

De ouderen bespreken onder de witte berk de nieuwtjes uit de buurt. Als iemand een nieuwe auto heeft gekocht, zijn zij de eersten die dat weten. De geruchten en roddels gaan hier van mond tot mond. Maar ook als een leeftijdsgenoot is overleden, zijn zij degenen die afscheid nemen.

Maar de baboesjki genieten ook zichtbaar van de kleintjes die op de schommel en in de zandbak spelen en gillend tikkertje doen: het herinnert hen aan hun jeugd. Natuurlijk wordt er ook kritiek geleverd op de jonge, onervaren moeders. „Kleed je kind beter aan”, roept een baboesjka. „Het is nog koud.”

Komsomol

Ljoedmila Afanasievna geniet in het bijzonder van het kroost dat aan haar pas opnieuw geverfde zitbankje voorbij rent. Ze ziet haar kleinkinderen en achterkleinkinderen namelijk vrijwel nooit. „Mijn man durft niet te rijden in het centrum van de stad, veel te eng”, legt ze uit en vertelt uitgebreid over een klein ongeluk dat haar man laatst had met hun Lada. „En de kinderen komen ook niet bij ons op bezoek”, zegt ze ietwat droevig.

Of de Russen respect hebben voor ouderen? „Ik probeer de jongeren geen raad meer te geven, want ze luisteren toch niet. Ze hebben een heel ander wereldbeeld”, verzucht ze. De generatiekloof in Rusland is enorm. De baboesjki groeiden op als pioniers: de Sovjetjeugd. De huidige generatie groeit op in een kapitalistisch Rusland met iPhones en andere gadgets: „Hun beste vriend is hun telefoon”, zegt Afanasievna over haar achterkleinkinderen.

Een andere baboesjka –toevallig ook met de naam Ljoedmila– schudt heftig haar hoofd. „Nee, het respect voor ouderen is helemaal weg in de jongere generatie. Laatst stond ik in de bus en er stapte een oude vrouw met een wandelstok de bus in. Ze wilde duidelijk gaan zitten, maar niemand stond op. Toen heb ik er wat van gezegd, maar ik kreeg een grote mond terug. In het vervolg houd ik mijn mond wel.” Afanasievna geeft haar gelijk. „We missen de Sovjet-Unie soms.”

Natuurlijk gaat het ook daarover: de Sovjet-Unie. Want bijna alle ouderen in Rusland kijken er met weemoed en nostalgie naar terug. „We leefden armer, maar het volk was vriendelijker. Nu is iedereen zo bot en gemeen.” Maar toen kwamen de jaren 90, na de val, toen de lonen niet werden uitbetaald en niemand te eten had. „Jeltsin, die dronkaard, daar heb ik nooit respect voor gehad”, ageert Afanasievna. Ze grinnikt.

Vergrijzing

Rusland is een van de meest vergrijsde landen ter wereld. Zeker in de jaren 90 liep het aantal geboortes ver terug door de economische malaise als gevolg van de val van de Sovjet-Unie. Lag het gemiddelde aantal kinderen per vrouw eind jaren 80 nog op 2,2 (net genoeg om het bevolkingsaantal in stand te houden), nu is dat gedaald tot 1,5. Het is in elk geval nog beter dan de 1,1 in de crisisjaren 1998 en 1999.

In 2020 en 2021 kromp het aantal inwoners met Rusland weer zorgwekkend, met respectievelijk een half miljoen en een miljoen per jaar. De directe oorzaak was de coronapandemie, maar het achterliggende probleem is de natuurlijke dip in het aantal volwassenen in vruchtbare leeftijd. Met andere woorden: de mensen die in de jaren 90 niet geboren zijn, krijgen nu geen kinderen.

Er zijn wel oplossingen, zoals financiële tegemoetkomingen zodat gezinnen meer dan één kind aandurven. Vrouwen krijgen voor hun tweede kind omgerekend zo’n 10.000 euro om te investeren in huisvesting, pensioen of onderwijs. Bovendien krijgen gezinnen per kind zo’n 10.000 roebel (150 euro) per maand. Het conflict in Oekraïne zal de demografie weer op haar kop zetten.

Later met pensioen

De vergrijzing heeft tot gevolg dat een toenemend aantal ouderen afhankelijk is van minder jongeren. Het betekent ook dat de pensioenleeftijd omhoog moet. In de zomer van 2018 gingen duizenden mensen de straat op om daartegen te protesteren. De plotselinge aankondiging schokte de natie, gewend aan het teren op de overheid.

Voortaan zouden mannen op hun 65e (was 60) met pensioen gaan, vrouwen op hun 60e (was 55). Met de gemiddelde levensverwachting van 66 jaar voor Russische mannen betekende dit dat bijna de helft van alle mannen zijn pensioen niet zou halen. Omdat vrouwen in Rusland over het algemeen minder drinken en roken halen zij gemiddeld de 77 jaar.

Reden voor de lage levensverwachting van Russische mannen is vooral de wodka. Niet alleen sterven mannen aan directe gevolgen, zoals alcoholvergiftiging en leveraandoeningen, maar ook door indirecte gevolgen van de alcohol zoals zelfmoorden, ongelukken en vechtpartijen. Zo’n 25 procent van alle mannen sterft voor zijn 55e levensjaar.

Dagbesteding

Afanasievna heeft haar man echter nog en die is zelfs nog vitaler dan zij. Zo eens in de twee dagen stapt Afanasievna in de bijrijdersstoel van een vierkante Lada 2107 en rijdt met haar echtgenoot naar hun datsja. „Om de tomaten in de kas water te geven en de komkommers te oogsten”, verklaart ze. Op het dashboard staat een klein ventilatortje, want de oude Lada heeft geen airco. Voor haarzelf is de lol er wel af. „Mijn man doet nu alles alleen, want ik ben op”, legt ze uit. „Hij zei net gisteren dat we de datsja maar moeten verkopen.”

Op 55-jarige leeftijd, in 2003, ging Afanasievna met pensioen. Maar echt stoppen met werken deed ze pas vijf jaar geleden. Daarvoor werkte ze nog in de fabriek waar bakstenen werden gemaakt. „Toen was ik nog fit, maar nu…” zucht ze en wijst naar haar benen.

Volgens haar hebben de ouderen het in Rusland overigens niet slecht. „Omdat ik een arbeidsveteraan ben, ontvang ik allerlei voordelen. Zowel mijn man als ik krijg 450 roebel per maand extra. En we krijgen ook nog eens 1000 roebel per persoon korting op onze gas-, water- en lichtrekening. Alles bij elkaar krijgen we bijna 50.000 roebel (700 euro) in de maand.” Sinds de nieuwe grondwet worden de pensioenen jaarlijks geïndexeerd.

Toekomst

Hoewel Afanasievna al ruim vijftig jaar getrouwd is, gaat het de laatste tijd niet op rolletjes. „Mijn man en ik begrijpen elkaar niet meer. Hij kijkt televisie, ik niet. Ik loop met een stok, hij is nog fit en moet altijd op mij wachten. Hij schaamt zich zelfs een beetje voor mij. Ik wil gewoon rust, maar hij heeft nog steeds levenslust.”

Ziek worden is de angst van elke oudere, want een bejaardentehuis zoals in Nederland kent men hier niet. „Wel van die tehuizen die vervolgens jouw appartement overnemen”, vertelt de andere Ljoedmila. „Daar wil je niet terechtkomen.” Wie ziek wordt, is aangewezen op de hulp van familieleden. Net als de oude Anatoli. Die stierf van de winter aan een reeks beroertes. Nu laat zijn vrouw hun hondje uit.

Afanasievna vindt de situatie in de wereld maar eng. „Voor mezelf maak ik me geen zorgen. Maar wel voor mijn kleinkinderen. Ik hoop dat er hier geen oorlog komt.” Het is maar goed dat Poetin er is, zegt ze. „Hoe hij al die problemen oplost in onze gebieden. Ze wilden immers de Krim innemen. Hij had veel eerder al in moeten grijpen.”

Aardappelbloemen

Als ook andere omaatjes plaats hebben genomen onder de witte, bladerrijke berk, gaat het gesprek al gauw over de pijntjes die komen kijken bij het ouder worden. „Als de aardappels in bloei staan, pluk ik de bloemen”, vertelt Nina Aleksandrovna. „Ik heb gehoord dat als ik die droog en oplos in een beker alcohol, dat helend werkt. Met een compressiedoek houd ik dat dan op mijn knieën.”

Afanasievna komt ook met haar alternatieve recepten, want naar de dokter gaat ze niet meer. „We zijn al verbruikt materiaal, zo kijkt men in de ziekenhuizen naar ons.” Het is heel simpel: wie drinkt, overlijdt snel en wie zich steevast onthoudt, blijft langer leven.

Op dat moment komt Valeri Pavlovitsj aangelopen: „Vergeef me dat ik u stoor”, onderbreekt hij Afanasievna. „Heeft u misschien een sigaret voor mij?” Het gezellige gekeuvel en de romantiek van oud worden in Rusland worden ruw verstoord door de rauwe werkelijkheid. Valeri Pavlovitsj heeft duidelijk te veel gedronken. En het is nota bene nog ochtend.

„Ik ben al 66 jaar oud”, zegt Valeri Pavlovitsj, die al zes jaar met pensioen is. Voor Russische begrippen is hij dus een oude man. Waarom hij denkt dat mannen in Rusland minder lang leven? „Dat komt omdat ze meer roken”, grinnikt Valeri. Hij doet zijn shirt omhoog om te laten zien dat hij onlangs een operatie heeft gehad. „En door de alcohol”.

Het pensioentje van Valeri is niet veel, maar volgens hem „genoeg om van rond te komen.” Dagelijks maakt hij een rondje tussen de flats. „Ik ken de meesten hier”, zegt hij. „En als ik iemand niet ken, dan maken we kennis.” En de zo ongezonde alcohol helpt een handje, het maakt de tongen los.

serie Oud en wijs?
Veel landen vergrijzen. Wat betekent dat voor de toekomst? En wat is de positie van ouderen? Een verkenning in vier delen. Deel 2: Rusland. Op 3 augustus deel 3: de Golf. Het eerste deel verscheen op 6 juli (Spanje).