Een stad met dorpsallures. Zo typeert Niek de Kort (65) de plaats waar hij al 33 jaar woont. De Kort is voorzitter van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging, waar onder andere Woerden onder valt. „Als je het wegenpatroon bekijkt, herken je de verdedigingslinies van rond 1372.” In dat jaar verleende hertog Albrecht van Beieren stadsrechten aan het destijds Hollandse Woerden. De stad had namelijk een wal en gracht gegraven als reactie op de dreiging van Utrecht om Woerden te veroveren. Vele eeuwen ervoor lag Woerden op de noordelijke grens van het Romeinse Rijk. Overigens werd Woerden in 1989 alsnog bij de provincie Utrecht gevoegd. Overheidsbestuurders wisten te bereiken wat oorlogszuchtige lieden in de loop van de eeuwen niet voor elkaar kregen.

Als De Kort de vraag krijgt om de vijf belangrijkste kenmerken van Woerden te noemen, zet hij de functie van grensplaats zonder twijfel op de eerste plek. Jan de Bakker, de eerste martelaar, krijgt de tweede plaats. Op de derde plek zet De Kort zowel de vestingwerken als de Vestingraad. Op nummer 4 komt het Stadsmuseum Woerden en de kaashandel krijgt plek 5 toebedeeld.

Bijna 2000 jaar geleden lag de Romeinse grenslinie de Limes dwars over Nederland. In Zuid-Holland en Utrecht volgde de verdedigingslijn de Oude Rijn. „Onder de grond in Woerden ligt nog het castellum, de grenspost. Bij het bouwen van de parkeergarage is gezorgd dat die plek niet werd verstoord. De garage wordt ook wel het enige drive in-museum van Nederland genoemd, omdat er onder andere een deel van een Romeins schip ligt dat in 2003 is opgegraven.” Overigens zijn er in Woerden zes van dergelijke schepen gevonden. Het schip dat in de parkeergarage is te zien, bevat een roei-instelling. Daardoor konden schepen ook stroomopwaarts varen.

Woerden was eeuwenlang een dorp. Toen Utrecht steeds meer opdringerig werd, groeven de Woerdenaren in 1371 in drie weken tijd een gracht. In 1372 kreeg de plaats als gevolg daarvan stadsrechten.

De Kort noemt als tweede Jan de Bakker. De inwoner van Woerden ging de geschiedenis in als eerste Nederlandse martelaar. Het feit dat Jan de Bakker zelfstandig een keuze maakte, is voor De Kort tekenend voor het vrije denken. Hij wijst erop dat de martelaar beïnvloed was door vrijdenker-bij-uitstek Erasmus. „Nederland was onder Willem van Oranje vooral calvinistisch. Maar Woerden was een Lutherse plaats. Tegen de stadsmuur werd een Lutherse kerk gebouwd die er nog steeds staat. Die kerk werd later onder de calvinisten gedoogd. Het was dus een soort schuilkerk.”

De vestingwerken die wat betreft De Kort op de derde plaats staan, zijn voor een deel nog intact. „Een deel van de verdedigingswerken staat er nog en ook een deel van de gracht is er nog.” Tegelijk noemt hij ook de Vestingraad, waar De Kort zelf zitting in heeft. „Het is een orgaan voor iedereen die belangen heeft in de binnenstad.” Onder andere de erfgoedinstellingen, ondernemers en bewoners doen via dit orgaan aanbevelingen aan de gemeente. Ze spreken over zaken als het bevorderen van de leefbaarheid, en het verbeteren van het aanzien van de binnenstad.

Aan het Kerkplein in het centrum staat het Stadsmuseum. Dat krijgt van de Woerdenaar de vierde plaats toebedeeld. „Dit was vroeger het stadhuis. Het oudste deel van het gebouw stamt uit 1501. In het museum is de geschiedenis van de Romeinen en van Woerden te zien. Aan de buitenkant bevindt zich een schandpaal die nog in originele staat is. Nog maar enkele steden in Nederland hebben zo’n paal.”

Op de vijfde plaats zet De Kort de kaashandel. „Andere steden zoals Alkmaar en Gouda hebben de naam kaassteden te zijn. Maar in Woerden en ook Bodegraven wordt nog steeds veel kaas gemaakt. Het is de onbekende kaasstad. In Woerden wordt vooral Goudse kaas gemaakt. Er is veel internationale handel en er staan diverse oude kaaspakhuizen.” Elke zaterdag is er markt. En in de zomer is er enkele keren een historische kaasmarkt. Dit jaar hoort het bij de vele evenementen waarmee het jubileum wordt gevierd.

Dit is de eerste aflevering in een vierdelige serie over jubilerende steden. Zaterdag deel 2.