Als een telefoonfabrikant de media haalt, is dat meestal vanwege de presentatie van het nieuwste exemplaar. In het huidige tijdperk halen de simpele, oude fossielen nog zelden de voorpagina’s. Behalve dus vorige week. Toen werd bekend dat Mark Rutte nog een oude Nokia 301 gebruikt om te bellen en te sms’en.

Een van de redenen die Rutte daarvoor aanvoerde is dat hij dan niet in allerlei groepsapps hoeft. „Ik zie in mijn omgeving mensen overspannen raken omdat ze al die groepen moeten bijhouden, terwijl ik redelijk ontspannen door het leven loop”, zo vertelde hij in 2018 de Leidse universiteitskrant Mare.

Dumbphone

Volgens de Volkskrant zijn er meer jongeren die bewust kiezen voor een ouderwets mobieltje. Sommigen willen op een prikkelarm telefoondieet en ruilen daarom hun smartphone in voor een zogeheten ‘dumbphone’ – domme telefoon.

„Dumbphone vind ik een slechte naam”, zegt de Belgische neuropsychiater en oud-hoogleraar Theo Compernolle. Er is volgens hem maar één telefoon waar je dom van wordt en dat is de smartphone. De auteur van de bestseller ”Ontketen je brein” pleit ervoor smartphonegebruik aan banden te leggen, omdat de mens niet in staat zou zijn om te multitasken. „Ondertussen zijn mensen die gedeeltelijk of helemaal terugschakelen naar een oud mobieltje eerder uitzondering dan regel.”

Cijfers ondersteunen het beeld dat Compernolle heeft. Uit onderzoek van DataReportal blijkt dat in 2022 maar liefst 96,1 procent van de Nederlanders tussen de 16 en 64 jaar een smartphone bezit.

Toch zijn er jongeren die hun telefoongebruik willen minderen. Herkent u dat?

„Zeker. Ik weet van een groep van acht Belgische jongens die merkten hoezeer de smartphone hun communicatie hinderde. Daarom schaften ze naast hun smartphone allemaal een simpele Nokia aan. Als ze samen waren, schoven ze hun simkaarten in dat mobieltje en werden ze tijdens het hangen, zwemmen en drinken niet continu afgeleid.

Ook raakte ik onlangs aan de praat met een Nederlandse jongeman die een kunstopleiding wilde gaan volgen. Om toegelaten te worden moest hij een portfolio aanleggen. Daarbij besefte hij dat er –door zijn smartphonegebruik– niet uitkwam wat er in hem zat. Hij schakelde over op een oud telefoontje en merkte dat hij meer ideeën kreeg en ze ook kon afwerken. Door toegenomen concentratie nam niet alleen de kwaliteit, maar ook de kwantiteit van zijn werk toe.”

Brokkelbrein

Appjes, berichtjes, games en filmpjes hebben een enorme aantrekkingskracht. De smartphone zorgt continu voor afleiding. Ondertussen verstoren alle prikkels wel de concentratie die nodig is om bijvoorbeeld het huiswerk te kunnen maken. Sociale media leveren een brokkelbrein op, aldus Compernolle. Hij schreef er vorig jaar zomer met enkele andere auteurs het boek ”Van Brokkelbrein naar Focus” over, speciaal voor docenten. Voor ouders verscheen vorige maand ”Ontketen het brein van je kind”.

Wat is een brokkelbrein precies?

„Een brein dat niet in staat is tot langdurige, ononderbroken aandacht geven aan één taak. Die taak hoeft niet altijd studeren of werken te zijn, het kan ook gaan om simpelweg genieten van muziek of met je kinderen of partner bezig zijn.

Brokkelbrein gaat over hoe betrokken en geconcentreerd je bent. Onderzoekers gebruiken in dat verband wel de term phubbing. Dat is een combinatie van phone en snubbing, Engels voor negeren of zelfs minachten. Phubbing wordt gebruikt in situaties als we het virtueel contact belangrijker vinden dan de levende persoon met wie je communiceert. Je minacht de ander als het ware. Zo bestaat er ‘parental phubbing’, als ouders niet of amper reageren op signalen van hun kinderen doordat ze op hun telefoon zitten. En ‘partner phubbing’ als je meer aandacht hebt voor je schermpje dan voor je levenspartner.”

Lijdt iedereen met een smartphone aan een brokkelbrein?

„Nee, maar de meerderheid wel. Je hebt een brokkelbrein als je een slaaf bent geworden van de technologie. In dat geval bepaalt de smartphone wanneer, waarover en waartoe je je laat onderbreken. Een piepje of een trilling zorgt ervoor dat je gelijk op je telefoon kijkt.”

Waarom krijg je daar een brokkelbrein van?

„Als je je continu laat onderbreken, ben je op den duur niet meer in staat om geconcentreerd met een activiteit bezig te zijn. Want het draait allemaal om aandacht: voor sport, kunst, werk, school of wat dan ook. We worden geboren met het vermogen om aandacht te geven. Maar aandacht is net als een spier. Je moet deze trainen. Als je jezelf continu laat onderbreken, kun je je aandacht steeds minder goed ergens bijhouden.”

Veel mensen weten wel dat smartphonegebruik ten koste gaat van hun concentratie, maar accepteren dat gewoon. Wat zegt u dat?

„Smartphonegebruik is dan als een fopspeen, als een troostdekentje. Mensen voelen zich onrustig als ze het virtuele contact even missen. Mogelijk zijn ze gewoon verslaafd.”

Waar brengt ons dat?

„Als je naar de werksituatie kijkt, dan betekent dat dat we veel meer tijd kwijt zijn, meer fouten maken en minder creatief zijn. Ons denkbrein kan niet multitasken. Altijd verbonden kúnnen zijn is fantastisch. Maar werkelijk altijd verbonden zijn, blijkt het kernprobleem.

Als dit niet stopt krijgen we een verbrokkelde samenleving. Die verbrokkeling wordt nog eens gestimuleerd door het nepnieuws dat tegenwoordig via sociale media in omloop is. Uit onderzoek blijkt dat mensen geneigd zijn om berichten te liken die negatieve gevoelens oproepen, zoals angst, woede en haat.”

Vertaalapp

Het overmaken van een geldbedrag, het luisteren naar de kerktelefoon of het voeren van een gesprek met een Oekraïner met behulp van een vertaalapp: het kan tegenwoordig allemaal met een simpele swipe. Dankzij de smartphone.

Het apparaat is toch niet meer weg te denken uit de maatschappij?

„Klopt. De technologie is fantastisch. Je kunt met de smartphone veel handige dingen doen. Wat ben ik bijvoorbeeld blij dat ik niet meer net als in mijn studietijd een wetenschappelijk artikel in een kaartenbak moet opzoeken. Nu tover ik het zo op het scherm.

Tegelijk is veel van wat mensen doen op hun smartphone best interessant, maar niet echt relevant. Dat niet relevante wordt ook nog zo gepresenteerd dat we eraan verslaafd raken. Daarom heb ik het ook altijd over anti-sociale media. Techbedrijven hebben hun apps zonder enig ethisch bewustzijn ontwikkeld, met als voornaamste doel om zoveel mogelijk geld te verdienen. De uren die je per dag op sociale media zit, werk je eigenlijk gratis voor die grote techbedrijven.

Het internet ging in de afgelopen jaren meer en meer over van een informatienetwerk in een commercieel netwerk. Bedrijven gingen meer en meer vechten om de aandacht van de internetgebruiker. Daarom zeg ik ook altijd tegen ouders die hun kroost willen leren hoe ze met deze mooie technologie omgaan, dat ze een grote tegenstrever hebben die in een genadeloze strijd verwikkeld is om de aandacht van hun kind.”

Is het massaal vaarwel zeggen tegen de smartphone realistisch?

„Nee, en dat is dan ook nergens voor nodig. We moeten de techniek alleen goed leren gebruiken. Daarom biedt een digitale detox (bijvoorbeeld een week offline gaan, MK), ook geen enkele oplossing. Dat is als een roker die het een weekje zonder sigaretten doet en daarna weer op de oude voet verder gaat.”

Hoe voorkom je een brokkelbrein?

„Door aandachtstijd vrij te maken voor andere activiteiten. In die tijd moet je je niet laten onderbreken en dat is het moeilijkste. De smartphone, het massaverstrooiingswapen, moet je als het ware in een betonnen bunker opsluiten. Alleen op vier of vijf afgesproken momenten op de dag ga je de interactie met je telefoon nog aan. Overigens ben je pas digivrij als je helemaal los bent van het apparaat en er ook niet continu aan denkt. Daarvoor bedacht ik de term digivrij. Dan ben je niet alleen fysiek, maar ook mentaal digitaal vrij. Het interessante, maar minder relevante krijgt steeds minder aantrekkingskracht. Zo ben je geen slaaf, maar meester van de technologie.”

Dat klinkt makkelijker gezegd dan gedaan?

„Pak het stap voor stap aan. Je begint altijd met op een rij zetten welke belangrijke zaken je die dag op de planning hebt staan: eten, werken, leren, lezen, enzovoort. Daar ga je tijd voor oormerken. In die tijd ligt de telefoon niet binnen je bereik.”

Dat vergt veel discipline. Kan iedereen dat opbrengen?

„Iedereen kan het. Maar hoe verslaafder je bent, hoe langer het duurt om helemaal digivrij te zijn. Daarbij komt: hoe verslaafder nu bent, hoe groter de winst in de kwaliteit van je leven.”

Welke voordelen heeft digivrij zijn?

„Daar is onderzoek naar gedaan. Zo lieten wetenschappers bijvoorbeeld een groep studenten zes weken lang geen Facebook meer gebruiken. Andere studenten deden dat nog wel, zij vormden de controlegroep. De uitslag was ongelofelijk. De jongeren zonder Facebook hadden per dag drie uur tijd over, ze sliepen beter, ervoeren minder angst en boosheid, voelden zich gelukkiger en dachten minder extreem over politiek.”

Heeft u zelf een smartphone?

„Zeker, daar bel ik nu mee.”

Hoe houdt u zelf het gebruik ervan in de hand?

„Het gebruik van mijn smartphone is steeds beperkter geworden. In het begin moest ik echt een inspanning leveren om het apparaat links te laten liggen. Zo voelde ik me echt ongemakkelijk dat ik mijn mails niet meer continu controleerde. Tegenwoordig ben ik zo digivrij dat ik hem regelmatig vergeet of dat ik niet weet waar-ie ligt. Zo zelfs, dat ik nu een sleutelhanger heb. Als ik daarop duw, gaat de telefoon lawaai maken als ik hem uitgeschakeld heb en kan ik deze toch terugvinden.”