Dat is al decennia het geval in landen als Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten. Nieuw is dat Rusland onder Poetin steeds meer op deze landen gaat lijken. Het Rusland van vandaag kent een staatsvorm waar politieke vrijheid een fata morgana is, maar waar wel een zekere stabiliteit heerst. Het is niet vreemd dat in deze tijd van oorlog steeds meer rijke Russen hun weg weten te vinden naar steden als Dubai.

Nu in Rusland de tijd van de tsaren en van de dictator Stalin steeds meer wordt opgehemeld, dient zich de vraag aan: is democratie echt het einde van alle tegenspraak?

Historisch gezien is het antwoord eenvoudig: bepaald niet. Allereerst omdat democratie zo’n rekbaar begrip is. Het idee van democratie mag dan oeroud zijn, het betekent niet dat onze democratie ook maar in de verte lijkt op de eerste democratische bestuursvorm zoals die in Athene vanaf de 6e eeuw voor Christus vorm kreeg. Daar mochten alleen een paar rijke mannen stemmen.

De grootste rijken in de geschiedenis hadden onveranderd heel weinig met democratie op. Het Romeinse Rijk was weliswaar ooit een republiek met een paar democratische kenmerken, maar werd vanaf 31 voor Christus onder keizer Augustus (dezelfde die nepnieuws rondstrooide over zijn vijanden) een absolute monarchie. Het volk had niets in te brengen. Hetzelfde geldt voor het Assyrische Rijk, het Omajjadenrijk en het Ottomaanse Rijk, om maar even met zevenmijls­laarzen door de geschiedenis te banjeren.

Toch is democratie in onze westerse samenlevingen hét sjibbolet van politieke rechtzinnigheid geworden. We beoordelen de ander op staatkundige zuiverheid aan de hand van zijn democratische opvattingen. Er is een internationale organisatie, V-Dem, die dat zo meetbaar mogelijk maakt via vragen. Kan iedereen stemmen? Hoe staat het met burgerlijke vrijheden? Kan iedereen meedoen aan het staatsbestuur? Draaien beslissingen om het welzijn van burgers? En profiteert iedereen daar in gelijke mate van?

Uit het laatste rapport van V-Dem, uit maart 2022, blijkt dat het er niet goed voorstaat met de wereldwijde democratie. Al tien jaar lang winnen dictators en autocraten terrein. Rusland hoort wereldwijd bij de 20 procent van landen die het laagst scoren op de democratische parameters – samen met, inderdaad, alle Golfstaten waar de Russen nu heen gaan. (Helemaal bovenaan staan trouwens onveranderd de Scandinavische landen, met Nederland op een 13e plaats.)

Een van de landen waar een tendens naar autocratie zichtbaar is, zijn de Verenigde Staten. Dat heeft iets tragikomisch over zich, omdat het juist de VS waren die zonder veel succes de democratie wilden exporteren naar het Midden-Oosten.

Maar ook in Nederland is discussie over democratie nooit ver weg. Zo wordt er al jarenlang gedebatteerd of de democratie als regeringsvorm niet verankerd zou moeten worden in de Grondwet. Dat vinden sommigen verbazingwekkend: staat daar dan niet allang in dat Nederland een democratie is? Het antwoord is nee. Je zou het er wel uit kunnen afleiden, maar het stáát er niet.

Nu moet er een „algemene bepaling” komen, een soort voorwoord, waarin moet worden opgenomen dat de Grondwet „de grondrechten en democratische rechtsstaat waarborgt.” Op 5 april werd hierover voor de tweede keer gestemd in de Tweede Kamer, en het voorstel heeft de benodigde tweederdemeerderheid gehaald. Tegen stemden overigens FvD, PVV en SGP.

Vooral die laatste tegenstem is interessant, want de SGP heeft altijd een haat-liefdeverhouding met de democratie gehad. Dat geldt zeker als je democratie uitlegt als volkssoevereiniteit, die zomaar kan ontaarden in een tirannie van wat de meerderheid toevallig wil.

Oud-SGP-Kamerlid Van den Berg zei in 2005 dat hij het theocratische gedachtegoed nog steeds kon uitdragen, juist omdat er niet zo’n toevoeging aan de Grondwet bestond waarin volkssoevereiniteit als leidraad werd genomen.

Kort daarvoor had de hervormde predikant ds. J. Lohuis in Scherpenisse iets veel scherpers gezegd: „Het is mijn diepste overtuiging dat de democratie een uitvinding van de duivel is”, betoogde hij vanaf de kansel tijdens zijn afscheidsdienst. Die uitspraak wekte landelijk een storm van kritiek. Maar met zijn opvatting staat ds. Lohuis niet zo ver van wat eeuwenlang onder orthodoxe gelovigen een van de gangbare opvattingen is geweest: het is gevaarlijk en on-Schriftuurlijk om het volk het laatste woord te geven. En dat is niet alleen een gangbare gedachte in de protestants-christelijke orthodoxie, maar ook onder orthodoxe moslims. Veel salafisten wijzen de democratie zonder voorbehoud af, omdat in plaats daarvan de sharia de norm moet zijn.

Intussen wijzen anderen, zoals conservatief denker dr. Bart Jan Spruyt en directeur Jan Schippers van het Wetenschappelijk Instituut van de SGP, er onvermoeibaar op dat democratie en christendom elkaar helemaal niet uitsluiten. Althans, zolang democratie geen radicale ideologie wordt. In elk geval zijn vrijheid en de rechtsstaat beter gediend beter gediend binnen een democratisch stelsel dan onder een dictator.

Gemeenschappelijke grond vinden de christelijke critici en verdedigers van de democratie wellicht in een bekende uitspraak van de Britse oorlogspremier Churchill: „Niemand beweert dat democratie perfect is. Er is zelfs gezegd dat democratie de slechtste staatsvorm is, op al die andere vormen na die van tijd tot tijd zijn geprobeerd.” De democratie als beste van alle slechte opties: het is op zijn minst relativerend. De kans is alleen nul dat Poetin of de Arabische autocraten zich hierdoor zullen laten weerhouden om die „andere vormen” toch uit te proberen. Of je het nu toejuicht of verwerpt, groeiende autocratieën zijn in onze wereld voorlopig een blijvertje.

Journalist Jacob Hoekman speurt in de geschiedenis naar antwoorden op weerbarstige vragen bij het nieuws