Dat blijkt uit het onderzoek ”Buiten kerk en moskee” van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), dat donderdag verscheen. Het is voor de eerste keer dat in Nederland onderzoek is gedaan naar de groeiende groep niet-kerkelijken en naar de vraag hoe zij omgaan met zingeving.

Tot de onderzochte groep behoren atheïsten, agnosten (mensen die geloven dat het bestaan van een hogere macht niet bewezen kan worden) en hedendaagse spirituelen. Een relatief grote groep niet-gelovigen wordt in Nederland gevormd door de agnosten. „De kerken lopen niet leeg omdat er veel overtuigde atheïsten zijn die kritisch tegenover het geloof staan, maar omdat steeds minder mensen nog (kunnen) geloven”, aldus het rapport.

Volgens de onderzoekers heeft de secularisering zich in de afgelopen jaren „onverdroten” voortgezet en is het einde niet in zicht. „We zien over dezelfde periode geen toename in hedendaagse spiritualiteit. Er lijkt zich dus voorlopig nog geen keerpunt in het secularisatieproces aan te dienen, laat staan een herkerkelijking.” Dat geldt zeker wat betreft het terrein dat religie verloor, aldus het SCP. Het christendom is niet langer „de invloedrijke maatschappelijke factor en de as waaromheen ook het persoonlijk leven en dat van talloze gezinnen met een grote gewoontegetrouwheid en vanzelfsprekendheid draaide.”

Kloof

Wel houden de onderzoekers een slag om de arm. „Secularisatie is een proces met tempowisselingen. Meer algemeen valt zelfs niet uit te sluiten dat secularisatie onder de recentere geboortecohorten aan het afvlakken is en de ontkerkelijking onder millennials tot staan is gebracht.”

De kloof tussen orthodoxe gelovigen (christenen en moslims) en de rest van de samenleving groeit intussen, wat tot spanningen leidt. Zij leven inmiddels in een maatschappij waarin een „massieve meerderheid van de Nederlandse bevolking” een grotendeels ander waarden- en normenpatroon heeft op de terreinen van religie, seksualiteit, vrijetijdsbesteding, en beleving van ziekte en gezondheid. De kloof tussen gelovigen en seculieren werd volgens de onderzoekers zichtbaar tijdens de coronapandemie en de lockdownperiodes, toen er weinig begrip was bij seculieren voor de kerkgang van orthodox-gereformeerde Nederlanders.

Atheïst en agnost niet zo geïnteresseerd in dé zin van het leven

Voor het eerst heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) bestudeerd hoe niet-kerkelijke mensen omgaan met zingevingsvragen. Ze blijken niet erg geïnteresseerd in dé zin van het leven.

Voor atheïsten en agnosten is de zoektocht naar zingeving en zelfverwezenlijking een individuele zaak. In het onderzoek geven zij vaak aan niet zo geïnteresseerd te zijn in dé zin van het leven. Dat betekent volgens het SCP echter niet dat zij minder gelukkig zijn – zingeving speelt voor hen een minder grote rol. In plaats van op zoek te gaan naar dé zin van het leven zoeken individuele niet-gelovigen naar betekenis in het eigen leven. Jezelf ontwikkelen, voor anderen zorgen, intense ervaringen beleven en je deel weten van een groter geheel zijn bijvoorbeeld manieren waarop zij betekenis geven aan hun leven.

Het is volgens de onderzoekers dan ook niet juist om mensen die niets meer hebben met de kerken te bestempelen als zinzoekers. „Het is de vraag of ze wel zo massaal ‘op zoek’ zijn naar iets. De interviews met atheïsten en agnosten laten in ieder geval zien dat velen van hen het zo wel prima vinden en niet per se naar (alternatieve) zingeving op zoek zijn. Zoals een van hen het kernachtig formuleerde: „Mijn leven heeft absoluut geen zin maar ik heb er wel zin in.””

Bastions

Dat maakt het lastig voor christenen en moslims om hen nog te bereiken, blijkt uit het onderzoek. Er zijn in Nederland enkele „bastions van traditioneel religieus geloof” die weerstand bieden aan de secularisatie. Het gaat dan om de orthodox-gereformeerde Bijbelgordel, een aantal gemeenten van christenmigranten en de Nederlandse moslims. Deze milieus slagen er volgens het SCP echter niet in om bij andere bevolkingsgroepen belangstelling op te wekken voor (hernieuwde) deelname aan deze kringen.

Onduidelijk is hoe het zit met de jongste Nederlanders. Mogelijk is de secularisatie bij hen aan het afvlakken. Hoe robuust dit effect is en of het zich doorzet, zal toekomstig onderzoek moeten uitwijzen, aldus het SCP. Analyses hebben tot verschillende diagnoses geleid. „Wat voor de een geldt als het ”religieus analfabetisme”, een gebrek aan ook maar de meest elementaire kennis van waar het in traditionele religie en godsdienstgeschiedenis om draait, wordt door de ander gezien als een onbevangenheid die mogelijk ruimte schept voor een religieuze revitalisering.”

Intussen signaleert het SCP-rapport een aantal problemen die de voortgaande secularisatie met zich meebrengt. Want er bestaat volgens de onderzoekers een positief verband tussen (traditioneel) geloof en zingeving. Het feit dat niet-gelovigen in toenemende mate zelf zin moeten geven aan hun leven, kan volgens het SCP leiden tot een grotere mentale belasting en een toename van het aantal burn-outs. Daarnaast kunnen er spanningen en scheidslijnen ontstaan tussen de seculiere meerderheid en mensen die geloven – onder wie een groeiend aantal (orthodoxe) moslims. En ten slotte loopt met het verdwijnen van kerken mogelijk het aantal vrijwilligers terug, met gevolgen voor het functioneren van de maatschappij.

Het SCP adviseert beleidsmakers om in te zetten op wederzijds begrip en acceptatie en het bevorderen van een samenleving waarin iedereen volwaardig kan meedoen. „Scholen kunnen bij uitstek een plek zijn waar ontmoeting plaatsvindt en de plaats zijn waar leerlingen leren omgaan met andere opvattingen en waarden dan die van henzelf.”